Türkiyənin cənub-şərqində, münbit Harran düzənliyinin dərinliklərində yerləşən qədim Taş Tepeler kompleksi son illərin ən mühüm arxeoloji tapıntılarına ev sahibliyi edir. Şanlıurfada 12 Neolit dövrü abidəsini bir araya gətirən Taş Tepeler layihəsi fəaliyyətinin beşinci ilinə qədəm qoyaraq, 12 min il əvvəlin həyatına işıq salan 30 yeni və olduqca qeyri-adi kəşfi ictimaiyyətə təqdim edib.
Bu il Karahantepe Ziyarətçi Mərkəzində keçirilən yubiley tədbirində ən çox diqqət çəkən tapıntılardan biri Sayburç ərazisində aşkarlanmış insan heykəlidir. Heykəldə ağzı tikilmiş halda təsvir edilən mərhum fiquru qədim dəfn ayinləri və simvolik inanclar barədə təsirli ipucları verir. Layihənin əsas mərkəzi sayılan və UNESCO Dünya İrs Siyahısına daxil edilən Göbeklitepeden isə divarın içərisinə votiv təqdim kimi yerləşdirilmiş insan təsviri təqdim olunub. Bu tapıntı neolit dövrü heykəltəraşlığının incə estetikasını bir daha ortaya qoyur.
Sefertepe ərazisində aşkarlanan tapıntılar da diqqəti cəlb edib. Burada biri yüksək relyef, digəri isə aşağı relyef texnikası ilə işlənmiş iki insan üzü təsvir olunub. Üslub fərqliliyi bu relyefləri Taş Tepelerdə indiyədək rast gəlinmiş nümunələrdən kəskin şəkildə ayırır. Ən maraqlı kəşflərdən biri isə qara serpentin daşından hazırlanmış, hər iki üzündə emosional insan sifətləri oyulmuş ikiüzlü muncuqdur. Muncuğun mərkəzindən simmetrik şəkildə deşilmiş bu nadir nümunə Neolit dövrü ustalarının yüksək sənətkarlıq qabiliyyətini nümayiş etdirir.
“Bu yaşayış məskənləri dünya tarixinə tamamilə yeni bir baxış gətirib,” — bunu layihənin ildönümü tədbirində çıxış edən Türkiyənin mədəniyyət və turizm naziri Mehmet Nuri Ersoy bildirib.
Sözün əsl mənasında inandırıcı faktlar ortaya çıxır: Təxminən 12 min il əvvəl Anadolu ərazisində müxtəlif ölçülü, sıx məskunlaşmış yaşayış yerləri mövcud olub ki, bu da tarixçilərin indiyədək mümkün hesab etdiyindən daha mürəkkəb sosial strukturların formalaşdığını göstərir.
Bu iddianın böyüklüyü layihənin əhəmiyyəti ilə üst-üstə düşür. Nazir Ersoy Taş Tepeleri “dünyanın Neolit paytaxtı”na çevriləcək bir mərkəz kimi görür — və bu iddia son illərdə ard-arda üzə çıxan kəşflərlə tamamilə əsaslandırılır. Bu tapıntılar bəşəriyyətin köçəri ovçu-yığıcı həyat tərzindən məskunlaşmış cəmiyyətə keçidinə dair ənənəvi elmi təsəvvürləri yenidən qiymətləndirməyə vadar edir.
Kəşf edildiyi gündən dünya miqyasında böyük maraq qazanan Göbeklitepe nə qədər diqqət çəkirsə, Karahantepe də bir o qədər mürəkkəb elmi suallar doğurur. Sayburç, Sefertepe, Harbetsuvan, Çakmaktepe, Yenimahalle, Söğüt Tarlası, Mendiktepe, Yoğunburç, Gürcütepe və ən son əlavə olunan Ayanlar Höyük ilə birlikdə bu qədim məskənlər Neolit dövrünün — insanlıq tarixinin ən az anlaşılmış mərhələlərindən birinin — yenidən yazılmasını zəruri edən möhtəşəm bir mənzərə yaradır.
Taş Tepeler Layihəsi sadəcə arxeoloji qazıntı deyil — bu, 12 müxtəlif ərazidə paralel şəkildə çalışan 219 tədqiqatçını, 15 türk və 21 xarici olmaqla ümumilikdə 36 akademik qurumu bir araya gətirən genişmiqyaslı beynəlxalq əməkdaşlıq modelidir. Bu misilsiz koordinasiya regiondakı qədim məskənlərin bir-biri ilə necə əlaqədə olduğunu daha dərindən anlamağa imkan yaradır.
Tapıntıların miqyası ilə uyğun şəkildə qoruma işləri də genişlənir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Gələcək Nəsillərə İrs” proqramı çərçivəsində Göbeklitepedə Aslanlı Struktur və C Strukturunun bərpası artıq tamamlanıb. Karahantepedə AD Strukturunda, Sayburçda isə yaşayış binasında memarlıq bərpa işləri davam edir.
Eyni zamanda infrastruktur da gücləndirilir. Göbeklitepedə yeni ziyarətçi mərkəzinin, Karahantepedə isə tədqiqat mərkəzi və qazıntı evi ilə birlikdə elmi kompleksin inşası yekunlaşmaq üzrədir. Bu tədqiqat mərkəzi Taş Tepeler layihəsində aparılan bütün arxeometrik analizlərin vahid şəkildə həyata keçirilməsini təmin edəcək — beləliklə, dünya miqyasında əhəmiyyət daşıyan kəşflərin elmi araşdırılması daha sistemli olacaq.
Layihə altıncı ilinə daxil olduqca, hər bir diqqətlə çıxarılan artefakt, hər bir dəqiqliklə sənədləşdirilən struktur bu ərazilərdə piramidalardan, Stounhencdən və yazılı tarixdən minilliklər əvvəl mövcud olmuş mürəkkəb və inkişaf etmiş cəmiyyətləri daha aydın şəkildə üzə çıxarır. Taş Tepeler məskənləri insan yaradıcılığının ən qədim izlərini qoruyub saxlayan nadir abidələrdir və bəşər sivilizasiyasının tarixinin düşündüyümüzdən qat-qat qədim, daha çətin və daha möhtəşəm olduğunu bir daha xatırladır.
Türkiyə Taş Tepeler bölgəsini və orada əldə edilən misilsiz tapıntıları geniş dünya auditoriyasına tanıtmaq üçün beynəlxalq sərgi proqramını fəal şəkildə genişləndirir.
“Göbeklitepe: Müqəddəs Məkanın Sirri” sərgisi 2024-cü ilin oktyabrından 2025-ci ilin martınadək Romanın Kolizeyində nümayiş olunub və altı ay ərzində rekord sayda – 6 milyon ziyarətçi qəbul edib.
“Qurulmuş Cəmiyyət: Göbeklitepe, Taş Tepeler və 12 Min İl Əvvəlin Həyatı” adlı növbəti böyük sərgi 2026-cı ilin fevral–iyul aylarında Berlindəki James-Simon Qalereyasında təqdim olunacaq.
2026-cı ildə Londondakı tarixi Guildhall Art Gallerydə, 2027-ci ildə isə Yaponiyanın Tokio Milli Muzeyində Göbeklitepe/Taş Tepeler mövzusunda sərgilərin təşkili üçün aidiyyəti qurumlarla danışıqlar davam edir.
Bu beynəlxalq təşəbbüslər Taş Tepelerin arxeoloji mirasını qlobal səviyyədə tanıdaraq, bölgənin minilliklər əvvəlki insan hekayəsini dünya ilə bölüşməyi hədəfləyir.
