23 iyun 2022-ci ildə Brüsseldə keçirilən Aİ və Qərbi Balkan ölkələri sammiti Qərbi Balkanlar üçün tam fiasko oldu. Nə Şimali Makedoniya və Albaniyaya üzvlüklə bağlı danışıqlar aparılıb, nə də Kosovoya viza liberallaşdırılıb. Bu ölkələr sammitə böyük ümidlə getsələr də, sammit məyusluqla başa çatdı. Şimali Makedoniya, Albaniya və Kosovoda ümid yerini qəzəbə verdi. Qəzəb və nəticə var idi. Kosovo prezidenti Osmani bəyan edib ki, Kosovo vizanın liberallaşdırılması ilə bağlı bütün kriteriyaları yerinə yetirib və indi Aİ söz əvəzinə hərəkətə keçməlidir. Bununla bağlı ən qəzəbli və qəzəbli ad Albaniyanın baş naziri Edi Rama olub.
Rama Bolqarıstanın Şimali Makedoniyaya veto qoyması üçün “Sən biabırçısan” ifadəsini işlədib. Bolqarıstan Xarici İşlər Nazirliyi Ramanın bu açıqlamalarına reaksiya verib. Amma buna baxmayaraq, Rama bildirdi ki, o, Bolqarıstanla bu cür rəftarını davam etdirdiyi müddətcə mənə dözməli olacaqlar. Rama Avropanı da yüklədi və Avropa dedi ki, Putin xəstədir, amma qəzəbini ifadə edərək çox sağlam olduğunu deyə bilmərik. Eyni şəkildə Rama da “Aİ-yə çox yazığım gəlir, amma necə kömək edə biləcəyimi bilmirəm” deyərək reaksiya verib.
Aİ danışıqlarının başlaması üçün Şimali Makedoniya və Albaniya eyni çantaya qoyuldu. Ona görə də Şimali Makedoniya ilə Bolqarıstan arasında problem həll olunmasa və Bolqarıstanın veto hüququ götürülməsə, Albaniya Aİ məsələsində irəliyə doğru addım ata bilməyəcək. Skopye ilə Sofiya arasındakı problemi aradan qaldırmaq üçün Fransa 30 iyunda AB-nin müddətli prezidenti olduğu halda yeddi bənddən ibarət təklif təqdim etdi. Şimali Makedoniya yeddi bənddən ibarət bu təklifi qəbul etdikdən sonra Bolqarıstan veto hüququnu ləğv edəcək. Yeddi maddə arasında mehriban qonşuluq münasibətləri, Makedoniya dili və tarixi haqqında məqalələr var idi. Bolqarıstanın ən mühüm tələbi Makedoniyada yaşayan bolqar azlığın digər azlıqlar kimi Konstitusiya ilə tanınması idi.
Aİ-nin Qərbi Balkanlar sammitinin uğursuzluğundan sonra təklifi qəbul etmək üçün AB-nin Bolqarıstan və Şimali Makedoniyaya təzyiqləri artmağa başlayıb. Yeri gəlmişkən, Bolqarıstanda Kiril Petkov hökuməti çökdü və hökumətin düşməsindən iki gün sonra Şimali Makedoniyaya tətbiq edilən veto 170 lehinə, 37 əleyhinə və 21 bitərəf olmaqla ləğv edildi. Bolqarıstan parlamentinin bu qərarından sonra Şimali Makedoniya parlamenti də təklifi qəbul etməlidir.
VMRO-DPMNE partiyasının rəhbərlik etdiyi Şimali Makedoniya müxalifəti bu təkliflə parlamentdə və parlamentdən kənarda əks etiraz aksiyaları keçirib. Müxalifətin ən mühüm şüarlarından biri “Bolqarlaşmaya yox” idi. Digər tərəfdən, müxalifət hökuməti “xəyanətdə” ittiham edirdi. Müxalifətin ən çox etiraz etdiyi maddələr dil və tarixlə bağlı olub. Şimali Makedoniya ilə Bolqarıstan arasındakı problem tarixi və dərin problemdir. Makedoniya millətinin qurulması ilə bağlı dərin məsələlər var. Bəzi AB rəsmiləri də müxalifətin etirazlarını Rusiyanın təsiri kimi şərh ediblər. Əslində, Makedoniya parlamentində inkişaf edən hadisələr, dövlət çevrilişinə cəhdlər və s. Bu baş verəndə Rusiyanın Serbiya vasitəsilə Makedoniyada müəyyən təsirinin olmasını qəbul etmək lazımdır.
Bütün bu inkişaflara baxmayaraq, Makedoniya məclisi iyulun 16-da Fransanın 30 iyun tarixli təklifinə səs verib və 68 lehinə, 0 əleyhinə səs verib. Makedoniya parlamenti bu təklifi qəbul etdikdən sonra həm Aİ, həm də ABŞ bunu alqışlayıb və müsbət hal kimi qiymətləndirib. Albaniyanın baş naziri Edi Rama, “Bu inkişafdan sonra Albaniyanın absurd şəkildə alınması ilə başa çatdı” dedi.
İyulun 17-də Şimali Makedoniyanın xarici işlər naziri Bujar Osmani Sofiyaya gedib və Bolqarıstanın xarici işlər naziri Teodora Gençovska ilə ikitərəfli protokol imzalayıb. Protokolda Şimali Makedoniya və Bolqarıstanın tarixi şəxsiyyətləri və hadisələri birgə xatırlaması, tarix və coğrafiya kitablarında dəyişiklik edilməsi, hər iki ölkədə ərazi iddialarından və nifrət nitqindən çəkinməsi nəzərdə tutulurdu.
Şimali Makedoniya 2005-ci ildə, Albaniya isə 2014-cü ildə “namizəd statusu” alıb. Həmin gündən uzun sürən prosesdən sonra iyulun 19-da yalnız üzvlük statusu ilə bağlı danışıqlar başlaya bilərdi. Düzdür, iyulun 19-da keçirilən mərasimlər “simvolik” idi, çünki faktiki danışıqlar başlamazdan əvvəl Şimali Makedoniya öz Konstitusiyasına dəyişiklik etməli və Bolqarıstan qarşısında götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməli idi.
Bəs bütün bu inkişaflara baxmayaraq, Aİ Qərbi Balkanları birləşdirməkdə həqiqətən səmimidirmi? Üzvlük danışıqları açılsa da, bu danışıqların nə qədər davam edəcəyini heç kim bilmir. Beş il də ola bilər, otuz il də, əbədi də ola bilər. Çünki bir tərəfdən Aİ prosesi, digər tərəfdən “Açıq Balkan” prosesi var. Aİ “Açıq Balkan”ın Aİ-yə alternativ olmadığını desə də, indi demək olar ki, hamı bu layihənin Aİ-yə alternativ, region üçün taktiki layihə olduğuna inanır. Eynilə, Fransanın baş naziri Makronun Hollandiyanın baş naziri Rutte ilə birlikdə hazırladığı başqa bir layihə də var. Bu layihə Aİ-nin üzvü olan Avropa ölkələri ilə Aİ-nin üzvü olmayan Avropa ölkələri arasında “Siyasi Birlik” yaratmaq ideyasını daşıyır. Aİ mövcud olduğu halda niyə belə layihələr var? Nəticə budur ki, Aİ hazırda Aİ-dən kənar Avropa ölkələrini daxil etmək istəmir. Amma o, həm də bu ölkələrin iplərini öz əlində saxlamaq istəyir. Eləcə də bu ölkələrin insan resurslarından özü üçün istifadə edir. Hansı ölkə Aİ-yə üzv olub və ya Aİ-yə daxil olmağa çalışır? AB-yə daxil olan Bolqarıstan və Xorvatiya və digər Vişeqrad (Çexiya, Macarıstan, Polşa, Slovakiya) ölkələrinin vətəndaşları Almaniya və Fransa kimi böyük dövlətlərə qulluq etməkdən başqa heç nə qazanmırdılar. Bu ölkələr Aİ-nin digər böyük ölkələri ilə iqtisadi rəqabət apara bilməzlər. İstər ölkələrinin xeyrinə olsun, istərsə də onun əleyhinə olsun, onlar öz qanunvericiliyini Aİ-yə uyğunlaşdırmalıdırlar. Qanunvericiliklərini istədikləri kimi dəyişdirə bilməmələri bu ölkələr üçün böyük maneədir. Bütün bunlara əlavə olaraq, bütün təlim keçmiş və ya ixtisassız kadrlarını bu ölkələrə itirirlər. Bu baxımdan, AB-nin Balkan ölkələri üçün bir fürsət və ya fəlakət olması, üzərində düşünülməsi və müzakirə edilməsi lazım olan bir məsələdir.
Əslində, həm Balkan xalqları, həm də Balkan liderləri Aİ-nin Balkan ölkələrinin üzvlük məsələsində səmimi olmadığını bilirlər. O, həmçinin bilir ki, Aİ danışıqlar prosesləri kimi məsələlərlə bağlı ölkələrə bağlanır. Əslində Ukraynanın “namizəd statusu” almasından sonra Albaniyanın baş naziri Edi Ramanın dediyi kimi, çox da həyəcanlanmayın, bu, sadəcə sizə verilən depressiya dərmanıdır, əsl məsələni bundan sonra görəcəksiniz!
Məqaləmin sonunu Edi Ramanın AB və Balkanlarla bağlı metaforaları ilə bitirmək istərdim. “Albaniya və Şimali Makedoniyanın vəziyyəti Vladimir və Estraqon kimidir. Bunlar Qodonu gözləyərkən, Vladimir, bir anlığa Estraqona gedək? deyir. Estraqon “Gedək” deyir, amma sonra heç biri yerindən tərpənmir”. Eyni şəkildə Rama da bu vəziyyəti izah edərkən “O zaman hazır deyillər” deyir. Çünki onlar özləri hazır deyillər və bu hekayə davam edir”.
Bayram POMAK
“Balkan Postası”qəzeti
