Türkiyənin incisi olan Konya , həm də dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Qədimliyinə boylanıb göz yetirdikcə varlığının hər zərrəsindən “müşk-ənbər saçaraq əmrlə əfşan görünür”. Baxdıqca “şükr edirəm, ey gözümün nuru, bu gün, gözüm aydın, gözümə” gör necə aləm görünür. Ona mən göz yetirib doyunca baxdım-baxdım… Mövlanə, Şəms, Konəvi həzrətlərinin əbədiyyət hücrəsini ruhuma məskən gördüm.
“Ya olduğun kimi görün, ya da göründüyün kimi ol!”- Konyanın üfüqündən dünyaya ucalan sevgi günəşi, şəfqət sultanı Mövlana Cəlaləddin Rumi Həzrətlərinin zamanları aşan, nəsil-nəsil insanların ürəyini işıqlandıraraq gələcəyə axan bir çağırısı, nəsihətidir bu sözlər. Mənasını açıqlamağa girişsən, ən azı bir kitab çıxar ortaya. Əsərlərindən bəzi seçmələrdən başqa, bir şey oxumamış insanımız nə yazıq ki, bu ürfan ərbabı olan Mövlanamızı yetərincə tanıya, dəyərləndirə, sevə bilmir. Bəzən bir şeyin tez-tez təkrarlanması təfəkkürdə yeni kəşflərin açılmasına əngəl olur. Elə yazının əvvəlində söylədiyimiz, hər kəsin bildiyi, tez-tez təkrar etdiyi bu söz çoxumuz tərəfindən elə ilk səsləndiyi kimi adi, sadə anlamında qəbul olunur və daha bu çağırışın dərin qatlarına enmək, dibindəki mirvarini, incini axtarmaq ağlımıza gəlmir. Halbuki ikiüzlülüyün, riyakarlığın, nifaqın həm qaynağı, həm də müalicəsi bü sözdə gizlidir. Dilə rahat yatması və deyilişi nə yazıq ki, onun asan anlaşılmasına və yaşana bilməsinə yardım etmir. Bir düsturu öz həyatına tətbiq eləmək üçün gərək öncə onu yaxşı anlayasan. Mövlananın bu sözü əslində hər dəfə ilk eşidilirmiş kimi qəbul edilərsə və mövzuya könül gözü ilə baxılarsa, oradakı mətləblər pərdə-pərdə açılar, duyan könüllər üçün yeni anlamlar doğurar.
Cənnət diyarımızın qədim zamanlardan adı dəyişməyən şəhərlərindən biri də Konyadır. Konya adının “Müqəddəs təsvir” mənasını verən “İkon” sözü ilə əlaqəli olduğu iddia edilir. Bu mövzuda müxtəlif rəvayətlər vardır. Bunlardan biri; Şəhəri təqib edən əjdahanı öldürən şəxsə minnətdarlıq ifadəsi olaraq abidə ucaldılır və üzərində hadisəni əks etdirən şəkil çəkilir. Bu abidəyə verilən ad “İkonion”dur.
İkonion adı Icconiuma çevrilərkən, Roma dövründə imperatorların adları ilə dəyişən yeni tələffüz formalarına rast gəlinir. Bunlar; Bu, “Claudiconium, Colonia Selie, Augusta Iconium”dur. Bizans mənbələrində “Tokonion” kimi xatırlanan şəhərə aid edilən digər adlar isə belədir:
“Ycconium, Conium, Stancona, Conia, Cogne, Cogna, Konien, Konia…”
Ərəblərin Kuniya adlandırdığı gözəl şəhərimiz Səlcuqlular və Osmanlılar dövründə dəyişməz qalan, günümüzə qədər gəlib çatan adını qazanıb: Konya…
Konya vilayəti, M.Ö. Eramızdan əvvəl 7-ci minillikdən yaşayış məntəqəsi olub və bir çox sivilizasiyaların beşiyi olub. Şəhərin e.ə. 3500-cü ildə adının qeyd olunduğunu qeyd etsək, Konyanın Türkiyənin ən qədim məskunlaşma mərkəzlərindən biri olduğunu söyləmək olar.
Çumra Çatalhöyük təkcə Türkiyədə deyil, həm də dünyada yemək mədəniyyətinin ilk başladığı, əkinçiliyin aparıldığı, oddan istifadə edildiyi, oturaq həyatın mənimsənildiyi, vəhşi heyvan hücumlarına qarşı ortaq müdafiənin edildiyi mərkəz kimi tanınır.
Çatalhöyük Neolit, Ərbaba və Qarahöyük Kalkolit, Əlaəddin Təpəsi Köhnə Tunc dövrü mərkəzləridir.
Tarixi dövrlərdə Hetitlər və Lidiyalılar, M.Ö. Eramızdan əvvəl VI əsrdə farslar. Makedoniyalı İskəndər, Selevkilər, IV əsrdə Perqam krallığı, e.ə. 2-ci əsrdə Roma, era. 395-ci ildə Konya və ətrafına hakim oldular.
VII əsrin əvvəllərində Sasanilər, bu əsrin ortalarında isə Müaviyənin komandanlığı ilə Əməvilər müvəqqəti olaraq şəhəri işğal etdilər.
10-cu əsrə qədər Bizans vilayəti olan Konya; Müsəlman ərəblərin basqınlarına məruz qaldı. Malazgirt zəfərindən əvvəl Konyaya gələn ilk türk basqınçıları Səlcuqlular idi.
Böyük Səlcuqlu Sultanı Alparslan 1071-ci ildə Malazgirtdə Bizans imperatoru Roman Diogeni məğlub edərək Anadolu qapılarını türklərin üzünə açdı. Qələbədən sonra Sultan Alparslan sərkərdələrinə Anadolunu tamamilə fəth etmək tapşırığını verdi. Konya; Anadolu Fatehi Səlcuqlu Kutalmışoğlu Sultan Süleymanşah tərəfindən fəth edilmişdir. Fəthin tarixi ilə bağlı müxtəlif əsərlərdə müxtəlif fikirlər verilir. (1072, 1074 və s.) Amma bu bir həqiqətdir ki, I Kutalmışoğlu Süleyman Şah Konyanı fəth etdikdən sonra qərbə doğru çevrilərək İzniki mərkəz seçmiş və 1074-cü ildə Anadolu Səlcuqlu Dövlətini qurmuşdur. Buna görə də Konyanın fəth tarixi mütləq 1074-cü ildən əvvəldir. Fəthlə şəhərimizdə Türk-İslam suverenliyi dövrü başladı.
1074-cü ildə paytaxtı İznik olmaqla Anadolu Səlcuqlu dövləti quruldu. 1097-ci ildə 1-ci Səlib yürüşü zamanı İznik itirildikdə, paytaxt Konyaya köçürüldü. Beləliklə, tarixində yeni səhifə açan, günü-gündən inkişaf edən Konya bir çox memarlıq əsəri ilə bəzənmiş, qısa zamanda Anadolunun ən abad şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.
Bu, bizim xüsusiyyətimizdir: Atalarımız “Həyata bir yer aç” üçün fəthlər etmişlər. Çünki özünə arxayındır. Ən ədalətli idarə Türkiyə ölkəsindədir. Bəs niyə bu idarə başqa yerlərə, başqa qruplara köçürülməsin? Özbaşınalıqdan uzaq, hamıya bərabər münasibət bəsləyən Türk dövlətləri mədəni, iqtisadi, sosial və dini qurumları ilə fəth etdikləri ölkələrə getmiş, yerli mədəniyyətlərlə qaynaşmamış, Türk Mədəniyyətini hakim mədəniyyətə çevirmişlər. Davamlılığın sirri buradadır. Anadolunun türkləşməsi və islamlaşması bu siyasətə riayət etməklə əldə olundu. İnanc azadlığı verilməklə yerli xalqın dövlətə sədaqəti təmin edilmiş, Anadolu mozaikasına o illərdə də mükəmməl vizual zənginlik verilmişdir.
Alman imperatoru Fridrik Barbarossa 3-cü Səlib yürüşündə (18 may 1190) Konyanı mühasirəyə alsa da, II Kılınç Arslanın müdafiə etdiyi qalanı ala bilmədi və beş gün sonra geri çəkilməli oldu. Konya Səlcuqların süqutuna qədər (1308) paytaxt olaraq qaldı. Daha sonra Karamanoğulları bəyliyinin ən böyük şəhəri olaraq Karamanoğulları tərəfindən idarə olundu.
1387-ci ildə Osmanlı Sultanı I Murad şəhərə gəldi. 1398-ci ildə oğlu Yıldırım Bəyazid şəhərə girərək Karaman dövlətinə son qoydu. Lakin 1402-ci ildə Ankara döyüşü fəlakətindən sonra yenidən Karamanoğulları Bəyliyi quruldu. Konya 1465-ci ilə qədər, Fatih Mehmet Karamanoğulları Beyliyini ortadan qaldırana qədər Osmanlı-Karaman mübarizələrinə səhnə oldu.
Fateh Fateh 1470-ci ildə Rûmeli (Sofiya), Anadolu (Kütahya) və Rûm (Tokat) vilayətlərindən sonra İmperatorluğun 4-cü vilayəti olaraq mərkəzi Konya şəhərinin olduğu Karaman vilayətini qurdu. İlk dövrlərdə Osmanlı şahzadələri əyalətə vali təyin edilirdi. Sırasıyla Fatehin ortancıl oğlu Şahzadə Mustafa, kiçik oğlu Şahzadə Cem, II Bəyazidin böyük oğlu, Vəliəhd Şahzadə Dâmat Abdullah, qardaşı (anası Karamanoğlu idi) Şahzadə Şehenşah, oğlu Şahzadə Mehmet Şah, 1470-1513. Onlar. vilayətini idarə edirdi. sülalə
Konya əhalinin sayına görə Türkiyənin yeddinci, ərazisinə görə isə birinci şəhəridir. Hər il Konya Mövlana Şeb-i Arus mərasimlərində bu gözəl şəhər haqqında çox şey eşidirik. Konya Mövlana ilə o qədər eyniləşib ki, onun izlərini şəhərin hər küncündə, hər Konyalıda hiss edirsən. Bu şəhərə gedib Ondan bir şey görməmək, hər Konyalıya hopmuş məsnəvi ruhunu hiss etməmək mümkün deyil.
Bununla belə, Konyanın Mövlanə ilə yanaşı bir çox başqa gözəllikləri və görülməli olan maraqlı yerləri də var. Qısa bir səfəriniz olsa belə, Konyada ziyarət edilməli yerlər üçün heç vaxt qaçırmamağınız lazım olan bir neçə təklifi təqdim edirik:
Əslində Səlcuqlu Sarayının gül bağçası olan Konya Mövlana Locasında Mövlananın, atası Sultan’ül Üləmanın, oğlu Sultan Veledin və ailələrinin məzarları var. Kubbe-i Hadra adlanan bu yaşıl türbə ilə yanaşı, qiraət otağı (Gözəl Quran oxuma), Səmahanə, Dərviş Hüceyrələri və Mətbə bölməsi içəridə görülməyə dəyər yerlər arasındadır.
Hər il olduğu kimi bu il də Mövlanı anmaq və anlamaq üçün Semazen tamaşaları və bir çox tədbirlər təşkil edilir. Şeb-i Arus’ Mövlananın vəfatının ildönümü deməkdir. Ancaq buna nikah gecəsi deyilir. Çünki Mövlana ən böyük sevgisi olan Allah-Təala ilə görüşdüyü gündür. Mövlananın müdrik birləşməçiliyi Konya və hətta Türkiyənin hüdudlarını çoxdan aşmış, onun zamanından çox-çox kənara çıxan dünyagörüşü bütün dünyada heyranlıq doğurmuşdur. İş o yerə çatıb ki, hətta Amerikada İncildən sonra ən çox satılan kitab Məsnəvidir.
Konyada hər biri müxtəlif dövrlərə aid memarlığın incəlikləri ilə bəzədilmiş çoxlu qiymətli məscidlər var. Ancaq mənim fikrimcə, görülməli olanlar siyahısına daxil edilə bilən bir neçə var.
Səlimiyə məscidi: Konya Mövlana Muzeyinin düz yanında yerləşən Səlimiyə məscidi Osmanlı klassik memarlığının ən gözəl nümunələrindən biridir. İçərisində əl ilə işlənmiş bəzəklər bu gözəl şəhərin incəliyinə və zərifliyinə layiqdir.
Şəms-i Təbrizi Məscidi və Türbəsi: Mövlananın ən yaxın dostu, sirdaşı və yoldaşı. Həyatı və ölümü sirlərlə dolu olan Şəmsin başının Kastamonudakı Kəsik Baş Türbəsində olduğu, cəsədinin də burada olduğu güman edilir. Konyanın mərkəzində yerləşən bu məscid və türbə təbii ki görmədən dönənlər siyahısındadır.
Konya İplikçi Məscidi: Alaaddin küçəsində yerləşən bu məscidin çox maraqlı bir əfsanəsi var. Bu məscidi tikdirən Kılıçaslan dövrünün vəziri Şəmsəddin Altınoba “Heç kimdən kömək almadan məscidi tikdirəcəyəm. “Onun mükafatı yalnız mənim olacaq.” deyir. Ancaq bir qadın israrla tikintiyə gəlir. Hər dəfə “Allah xatirinə, mənim bu pulumu götür, məscidə xərclə” deyir. Vəzir ağalara “Heç kimdən heç nə alma” xəbərdarlığı etdiyi üçün ağalar heç vaxt o qadının pulunu almırlar. Qadın iplik əyirməklə dolanır. Bir gün o, əydiyi sapları xırda-xırda kəsir. Gecələr gizlicə ip qırıntılarını məscidin divarlarının tikildiyi məhlula qarışdırır. Səhərisi gün ustalar heç nə bilmədiklərindən qadının sapla qarışdırdığı məhluldan divar hörmək üçün istifadə edirlər. Məscidin tikintisi başa çatdıqdan sonra vəzir həmin gecə yuxusunda ağ saqqallı bir övliya görür. “Məscidin savabı təkcə sizin üçün yazılmayıb. Çörəyinin pulundan, alnının tərindən ip kəsib qarışdıran qadına da yazılıb”. deyir övliya böyük vəzirə. Hekayədə məscidin adının o vaxtdan bəri İplikçi məscidi olaraq qaldığı deyilir.
Bu əfsanənin nə dərəcədə doğru olduğunu bilmirəm . Amma məscidin bağçasındakı boş fəvvarə bu gün də özlüyündə möcüzə kimidir. Fəvvarənin ətrafındakı dirəklərə söykənib, alçaq səslə nəsə deyəndə səs düz qarşındakı sütuna arxadan gəlir, sanki mikrofon varmış, çox yüksək səslə. Yanınızdakı sütundan heç eşidilməyən bir pıçıltı yüksək tonla qarşınızdakı sütuna söykənmiş adama çatır, sanki rəqəmsal cihaz varmış kimi. Konyada olarkən bu füsunkar akustikanı mütləq görməli və yaşamalısınız.
İplikçi məscidinin bağçasındakı belə təvazökar fəvvarədə səs akustikasında möcüzə yaradılıb.
Çatalhöyük, Konyadan 52 km cənub-şərqdə, Çumra rayonunda yerləşən tarixdən əvvəlki yaşayış məskənidir. Dünyanın ən mühüm arxeoloji abidələrindən biri hesab olunur. Bölgədə eramızdan əvvəl 6500-cü ildə 8 min əhalisi olan nəhəng bir metropoliten şəhər quruldu. Qazıntılar sübut edir ki, dövrün bütün primitivliyinə baxmayaraq, o, yüksək funksional və bədii sivilizasiya olub. Bölgədə tapılan tapıntılara əsasən, evlərin divarlarına vurulan müxtəlif rəngli rəsmlər onların dövrünün çox-çox sənət anlayışına malik olduğunu göstərir. O dövrdə çəkilmiş gündəlik həyat, müharibə və sehr səhnələrini əks etdirən rəngarəng rəsmlər insanları valeh edir. Ölülərini otaqlarında oturduqları skamyalardakı sarkofaqlarda basdırır, divarlarını öküz başları ilə bəzəyir, perspektivləri olmasa da, nəfis və sehrli dərinliklərə malik rəngarəng boyalarla rəsmlər çəkirlər. Tarix və arxeologiya həvəskarları üçün Çatalhöyük cazibə yeridir.
Sille artıq Konyanın bir məhəlləsinə çevrilib. Çağlar boyu bir çox kritik dövrlər yaşayan bu gözəl coğrafiya gələcəkdə də adından söz etdirəcək.
Konyanın 8 km şimal-qərbində yerləşən Sille vulkanik dağ olan Təkkeli dağının lavası üzərində qurulmuş son dərəcə maraqlı bir yerdir. Eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə Frigiya sivilizasiyasına aid xarabalıqlar var. Eramızın 4-cü Bizans imperatoru Konstantinin anası Yelena həcc ziyarəti üçün Yerusəlimə gedərkən bölgədən keçib və erkən xristian dövrünə aid qayalara oyulmuş məbədləri görüb. Bundan təsirlənərək, indi Səlcuqlu bələdiyyəsi tərəfindən bərpa edilən Aya Elenia kilsəsini tikdirdi. İndi muzey kimi ziyarət edilə bilən kilsənin divarları çox maraqlı rəsm və ikonalarla örtülmüşdür.Sille Mədəniyyət Vadisində vulkanik qayalara oyulmuş onlarla mağara evi və məbəd də var. Sillədə Səlcuqlu kaşı sənətinin ən sadəlövh nümunələrini görə biləcəyiniz bir kaşı muzeyi də var. Gözəl bərpa edilmiş daş evləri, nostalji kafeləri və dulusçuluq emalatxanaları ilə Sille bölgənin kəşf edilməmiş Kapadokyası olmağa namizəddir. 1923-cü ilə qədər bölgə əhalisinin demək olar ki, yarısının qeyri-müsəlman yunanlardan ibarət olduğu Sille, tarixin bütün dövrlərindən rəngarəng izləri özündə cəmləşdirən, maraqlı bir yerdir.
Konya gəzməklə bitməyəcək bir gözəlliyə malikdir. Şəb-i Ərus mərasimləri zamanı bu şəhər daha da coşqulu olur.Bununla belə, Konyada ilin 12 ayı ərzində görüləsi maraqlı yerlər çoxdur. Robotların ofisiant kimi işlədiyi Meram yaxınlığındakı Cadde Meram Kafesini, 80 Minlik Konya Dünya Dinozavr Parkını və şəhərin tam mərkəzində yerləşən Konya Kyoto Yapon Bağını görmədən Konyanı tam ziyarət edə bilməzsiniz. Məhz buna görədir ki, ilin 4 fəsli Konyada turistlərin sayı bitib, tükənmir.
Qoşqar Salmanlı
