Türkiyənin ən gözəl bölgələrindən biri olan Zonguldaq Qara dəniz sahilində yerləşir. Dənizlə əhatə olunması şəhərin daha da strateji əhəmiyyətə malik olmasına səbəb olub. Həmçinin dənizlə təması, tarixi, arxeloji abidələrin çoxluğu bu bölgəyə turizm axınının artmasına səbəb olub. Zonguldaq Türkiyə ilə Qara dəniz ölkələri arasında dəniz ticarətində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Burada Türkiyənin ən zəngin daş kömür mədənləri də var. Zonguldaqda 608 min nəfər əhali yaşayır. Olduqca qədim tarixə malik bu şəhərdə və ətrafında çoxsaylı qədim abidələr var.
Əslində Zonguldaq sənaye şəhəri kimi XIX əsrin sonlarından inkişaf etməyə başlayıb. 1893-cü ildə Zonquldak limanının imkanları artıqda bölgəyə əhalinin köçü sürətlənməyə başladı. Zonguldak bölgəsinin əhalisi və tikililərinin sayı sürətlə artdıqca, Zonguldakdan çox daha qədim olan Qaca kəndi öz mövqeyini qoruyub saxlarkən, Elvan kəndinin məhəlləsi olan Zonguldak ərazisi 1899-cu ildə rayon oldu. Lakin filiz istehsalı və satışı artdıqca, daha dəqiq desək, iqtisadi şəraitlə paralel olaraq şəhərdə əhali və tikililərin sayı artdıqca Zonquldak 1 iyun 1920-ci ildə mahal sinfindən çıxarılaraq, rayon sinfinə daxil edildi.
Qurtuluş Savaşı və ondan sonra qurulan Cümhuriyyətlə hövzə layiq olduğu əhəmiyyəti aldı və Zonguldak 1 aprel 1924-cü ildə Respublikadan sonra qurulan ilk vilayət oldu. Zonguldağın tarixi isə olduqca qədimdir. Tarixin bütün dövrlərində burada insanların yaşayış məskəni olub.
Eramızdan əvvəl 1200-cü ildən bu bölgədə Frigiya tayfaları, daha sonra Qafqazı tərk edərək Anadoluya daxil olan Kimmerlər , Lidiyalılar və Assuriyalılar bölgədə hakim olublar.
Farslar 213 il bütün Anadoluda hökmranlıq etsələr də, müstəmləkə şəhərlərinin idarəçiliyinə çox da müdaxilə etmədilər.
Bir müddət sonra isə Makedoniyalı İskəndər bölgəni Makedoniya zabitlərinin idarəsçiliyinə verir. İskəndərin zabitlərindən Kalas bölgəyə təzyiq göstərməyə çalışıb. Lakin o, Byfin lideri Basın müqaviməti ilə məğlub oldu. Bundan sonra Zonquldak bölgəsi Yaxın Şərqi Asiya Roma vilayətinə çevrildi.
Eramızdan əvvəl 70-ci ildə romalılar Herakleyi və onun ətrafını ələ keçirdilər. Heraklea talan edildi. Şəhərin aqorasındakı qızılı Herakles heykəli Romaya aparılıb.
Roma dövründə yazan coğrafiyaşünas Strabon Herakleiadan “yaxşı limanları olan bir şəhər” kimi istinad edir.
Xristianlıqdan əvvəl bölgədə başda Zevs Strateqos olmaqla bir çox tanrı və tanrıçalara sitayiş edilirdi. Dəniz tanrısı Poseydon da böyük hörmətə malik idi. Amastrisdə Poseydona həsr olunmuş məbəd var idi. Herakleia və Amastris sikkələrində Poseydonun təsvirləri var. Amastrisdə Misir tanrıları Pis, Serapis və Apisin məbədləri və qurbangahları var idi. Bundan əlavə, Amastrisdə Misir mənşəli müqəddəs lotus fidanı var idi.
Xristian əfsanəsinə görə, Apostol Anderas Qara dəniz sahillərində xristianlığı yaymışdır. Xristianların sıxışdırıldığı dönəmdə Herakleiadakı Ayazma çayı vadisindəki mağaralar (Cehennemağzı Mağaraları) kilsə kimi istifadə edilmişdir. Kahinlər mağarası kimi tanınan ən böyük mağarada xristianlıqla bağlı izlər və dəfnlər var. Əfsanəyə görə, Amastrisdə zəng küpünü balta ilə sındırdığı üçün bütpərəstlər tərəfindən öldürülən Hyakintas sonralar şəhərin yerli müqəddəsi sayılırdı.
395-ci ildə ikiyə bölünən Romanın (Bizans) şərq hissəsindəki bölgə 7-ci əsrdə Opsikian Mövzusu sərhədləri daxilində yerləşirdi. Bizans dövründə Herakleia, Tieion, Amastris imperatorluğun şərq mərkəzi olan Trapeza gedən yolda mühüm dayanacaqlar idi. Başlanğıcda metropol olan Herakleia və Amastris imperator Yustiniananın dövründə yepiskopluq səviyyəsinə endirildi. Bu şəhərlər Qara dəniz sahilində, daxili dənizdə yerləşdiyinə və hinterlandın məhdud təbiətinə görə əvvəlki şöhrətini günü-gündən itirirdi.
8-ci əsrin sonlarında müsəlman ərəblərin axını ətraf mühiti sarsıtdı. IX. Əsrin ortalarında rus dəniz quldurları sahilyanı şəhərləri qarət etməyə başladılar. Bu basqınların birində Amastris tamamilə məhv edildi. Bu dağıntıdan sonra divarların xaricindəki əsas şəhər tərk edildi.
Türklərin Anadoluda yayılmağa başladığı dövrdə Zonquldak ətrafındakı köhnə şəhərlər kiçik şəhər-qala kimi görünürdü. XIII. Əsrin sonlarında genuyalılar Herakleia və Amastrisdə məskunlaşaraq ticarət mərkəzləri qurdular və bir müddət sonra bu şəhərlərin idarəçiliyini öz əllərinə aldılar. Teymura gedərkən Amastrisin yanında dayanan İspaniya səfiri Klaviya qaladan başqa əsas şəhərin xarabalıq olduğunu yazır. Bu, genuyalıların yalnız limandan yararlandıqlarını göstərir. Qalada genuyalıların təmirini göstərən Ceneviz dövlətinin və ya tanınmış ailələrin gerbləri olan həkk olunmuş daşlar var.
Bu qarışıqlıq illərində Zonquldak bölgəsində görünən ilk Türk Komandiri Əmir Karatekin olmuşdur. Bu cəsur türk sərkərdəsi 1084-cü ildə Ulus, Bartın və Devrek torpaqlarını ələ keçirdi. Əmir Karatekin daha sonra sahilə doğru irəliləyərək bütün Zonquldak bölgəsini ələ keçirdi. 1085-ci ildə Sinopu aldı. Lakin bölgənin türklərin əlində qalması uzun sürmədi. Böyük Səlcuqlular ilə Anadolu Səlcuqları arasındakı qarşıdurma səbəbiylə Zonquldak və ətrafı 1086-cı ildə yenidən Bizanslıların əlinə keçdi.
I Kılıç Arslanın 1107-ci ildə ölümü ilə başlayan Səlib yürüşləri və taxt uğrunda döyüşlər 1092-ci ilin sonunda I Kılıç Arslanın hakimiyyətə gəlişindən sonra sağaldıqdan sonra Anadolu Səlcuqlarını aciz qoydu. Ona görə də Anadolu səlcuqları Zonquldak bölgəsindən uzaq qaldı. Vəziyyətlərindən istifadə edən Danişməndlilər Qara dəniz sahillərini ələ keçirərək Ereğliyə qədər irəlilədilər, lakin bütün bölgəni tuta bilmədilər. II Kılıç Arslanın 1155-ci ildə taxta çıxmasından sonra yenidən güclənən Anadolu səlcuqları 1176-cı ildə Bizans ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratmış, 1178-ci ildə isə Danişmənd dövlətini ləğv etmişlər. Lakin bu uğurlarına baxmayaraq, Zonquldakı və ətrafını ələ keçirə bilmədilər. Çünki II Kılıç Arslanın ölümündən sonra başlayan taxt-tac döyüşləri Səlcuqluların Bizans torpaqlarına səfər etmələrinin qarşısını aldı.
IV. Səlib yürüşü zamanı latınlar 1204-cü ildə Konstantinopolu tutdular və Latın imperiyası qurdular. Məhz buna görə də səlibçilərdən qaçan Bizanslılar Trabzon-Rum və İznik-Bizans imperiyalarını yaratdılar. Qısa müddətdə sərhədlərini genişləndirən Trabzonlu Rumlar İznik Bizanslılara məğlub olduqdan sonra Zonquldak bölgəsi İznik Bizans İmperatorluğuna birləşdirildi. 1261-ci ildə latınlar Avropaya qayıtdıqdan sonra bizanslılar Konstantinopola qayıtdılar və ölkənin birliyini təmin etdilər. Bizanslılar onlarla yaxşı münasibətdə olan genuyalılara Zonquldak bölgəsindəki körpülərdən ticarət məqsədləri üçün istifadə etmək hüququ da vermişdilər.
XIII əsrin sonlarında daxili hissələr türklər, sahillər isə genuyalı dənizçilər tərəfindən nəzarət altına alındıqdan sonra bölgədəki Bizans hökmranlığı sona çatdı. Eflani, Devrek, Bartın, Safranbolu, Ulus və indiki Karabük torpaqları 1335-ci ildə müstəqilliyini qazanan Candaroğulları Bəyliyinin sərhədlərinə düşdü.
1829-cu ildə daş kömürün kəşfi ilə yenidən əhəmiyyət qazanan bölgə, 1882-ci ildən sonra xarici kapitalın maraq mərkəzinə çevrildi. Daş kömür hövzəsindəki hasilat mədənləri Britaniya, Fransa, Almaniya, Belçika, Rusiya, Yunanıstan və yerli şirkətlər tərəfindən idarə olunur. Fransız əsgərləri bölgədəki şirkətlərin hüquqlarını qorumaq və kömür hasilatını artırmaq bəhanəsi ilə 08.03.1919-cu ildə Zonquldakı, 08.06.1919-cu ildə isə Kdz-i işğal etdilər. Ereğlini tutur. Fransızlar, mövcud Hüquqları Müdafiə Dərnəklərinin təşkil etdiyi milis qüvvələri ilə 18.06.1920-ci ildə Ereğlidən, 21.06.1920-ci ildə isə Zonquldakdan geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.
Ələmdar hadisəsi
Alemdar 1898-ci ildə Danimarkada inşa edilmiş 300 tonluq xilasetmə gəmisidir. Gəmi Birinci Dünya Müharibəsi zamanı müsadirə edilmiş və dəniz yollarının ixtiyarına verilmişdir. Gəmi Kuruçeşmədə Müttəfiq Hərbi Dəniz Qüvvələrinin nəzarəti altında hər an xidmətə hazır vəziyyətdə saxlanılır. İstanbulda lövbər salan “Alemdar” gəmisinin qaçaqmalçılıq yolu ilə Qara dənizə keçirilməsi planlaşdırılırdı. Gəmi 1921-ci il yanvarın 23-nə keçən gecə gizli şəkildə Qara dənizə üzdü və səhəri gün səhər Ereğliyə çatdı. Muhittin Paşanın Ankara ilə görüşündən sonra gəmiyə Trabzon limanına getmək əmri verildi. Bu hadisələri eşidən fransızlar gəmini ələ keçirib İstanbula qaytarmaq istəyirlər.
Tarixi qədim olan Zonguldaqda elə turistləri də heyran qoyacaq tarixi avidələr mövcuddur. Bu günkü yazımızda dənizin əhatəsində yerləşən bu qədim bölgə ilə sizi tanış edəcəyik.
Qara dənizin sənaye şəhəri Zonquldakın təbii gözəlliklərinə görmək üçün mütləq bu yazımızı oxuyun. Zonguldak Türkiyənin ən uzun mağaralarından birinə, nadir quşlara ev sahibliyi edən deltaya, dünyanın ən qədim qaraçöhrə ağaclarından birinə və trekking üçün bənzərsiz kanyonlara malikdir.
Bu gün səyahətimizə Zonguldakın mərkəzinə çox yaxın olan Gökgöl mağarasından başlayırıq. Bura Türkiyənin ən uzun mağaralarından biridir. Mağarada stalaktitlər, stalaqmitlər və yeraltı çayı var. Gökgöl mağarası müxtəlif rənglərdə işıqlandırması, şüşə körpüləri və əlillər üçün nəzərdə tutulmuş gəzinti yolları ilə diqqət çəkir. Gökgöl mağarası temperatur və rütubətin çox dəyişməməsi səbəbindən mikroiqlim xüsusiyyətinə malikdir. Bu xüsusiyyətinə görə Zonguldakdakı bu mağara tənəffüs xəstələri tərəfindən rəğbətlə qarşılanır və sağlamlıq turizmində önə çıxır. İndi gəlin mağaranın içinə keçək və təbiətin zəhməti ilə yüz minlərlə, hətta milyonlarla il ərzində formalaşan bu təsirli və estetik formasiyalara nəzər salaq.
İndi Zonquldakın Alaplı mahalına üz tuturaq. Çünki Alaplıdakı Gümeli Təbiət Abidəsində görməli çox özəl bir şey var. Bu 4100 ildən çox yaşı olan qaraçöhrə ağacıdır!
Beləliklə, dünyanın dörd min ildən çox şahidi olan qoca və müdrik bir ağac! Bu ağac təkcə Türkiyədə deyil, dünyanın ən yaşlı qaraçöhrə ağacıdır!
Qaraçöhrə ağacı Qədim Yunan mifologiyasında müqəddəs bitki kimi təsvir edilir; Məşhur tibb alimi İbn Sinanın kitabına dərman kimi yer alıb.
Filyos mavi suları və çimərlikləri ilə turistləri özünə cəlb edən gözəl yerdir. Bundan başqa, Qara dənizin sahilində qazılmış ilk və yeganə qədim şəhər olan Tios da burada yerləşir. Şəhər qədim zamanlarda Ballaiosun, yəni indiki Filyos çayının dənizə qovuşduğu yerdə qurulub.
Tios münbit torpaqları, çay və dəniz nəqliyyatı sayəsində ticarət mərkəzinə çevrilib. Burada aparılan qazıntılardan sonra Roma, Bizans və Orta əsrlərə aid qalıqlar gün üzünə çıxarılıb. Gəlin bu xarabalıqlara daha yaxından nəzər salaq. Şəhər divarlarının, teatrın, su kəmərinin və türbələrin qalıqlarını görə bilərsiniz. Bundan əlavə, davam edən qazıntılar zamanı Roma dövrünə aid olduğu düşünülən məbədin bünövrəsi, Bizans dövrü kilsə quruluşu, heykəl parçaları, sikkələr, monumental kvadrat fəvvarəyə aid olduğu düşünülən qalıqlar və asfaltlanmış yolun bir hissəsi aşkar edilib. Mütəxəssislər yerin altında meydanı, hamamı, dükanları və evləri ilə böyük bir şəhər olduğunu düşünür və bu qazıntıların bölgənin tarixi ilə bağlı mühüm məlumatlar təqdim etdiyini bildirirlər.
Zonguldaqda məşhur mozaikalar artıq turistlərin ən sevdiyi və ziyarət etdiyi məkanlardan biridir. Çünki Kadıoğlu mozaikaları Zeuqma mozaikalarına bənzədilir.
Roma dövrünə aid olduğu deyilən və çox məharətlə döşənən bu mozaikalarda ov səhnələrini və heyvan mübarizələrini görəndə həm təəccüblənəcək, həm də heyrətlənəcəksiniz.
Zonguldakda şəlalələr, mağaralar, təbiət abidələri kimi görməli yerlər çoxdur. Bütün dünyadan gələn turistlərin eləcə də bura səfər edən həmyerlilərimizin böyük maraq göstərdiyi rafting burada var. Belə ki, Dirgene çayının rafting üçün çox gözəl şərait var.
Bir sözlə yolunuz Türkiyənin ən gözəl bölgələrindən biri olan Zonguldağa düşsə, mütləq tarixi məkanları ziyarət edin. Makedoniyalı İsgəndərin, Hetlərin, Kimmerlərin, hətta Romalıların hakim olduğu bu qədim bölgədə tarixin bütün izlərini tapa biləcək və Türkiyənin gözəlliklərinə heyran qalacaqsınız.
Qoşqar Salmanlı
