Erməni millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı siyasətinin tarixi XVIII əsrin əvvəllərinə təsadüf edir ki, çar Rusiyası Cənubi Qafqazda ekspansionist siyasətini gücləndirmək üçün Qafqazda erməni dövləti yaratmağı vəd edərək erməniləri istismar edirdi. 1724-cü il noyabrın 10-da I Pyotr ermənilərin Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində məskunlaşmasına icazə verən fərman verdi. Ermənilər bu fürsətdən istifadə edərək tarixi torpaqlarımızda erməni dövləti qurmaq üçün Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində azərbaycanlı əhaliyə qarşı dəhşətli cinayətlər törətdilər. Ermənilərin ara-sıra, lakin düşünülmüş soyqırımı siyasəti minlərlə günahsız azərbaycanlının qətlə yetirilməsi, evlərinin yandırılması, əmlaklarının talan edilməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan ərazilərinə köçürülən ermənilər sayca orada yaşayan azərbaycanlılardan az olsalar da, havadarlarının dəstəyi ilə inzibati vahid yaratmağa nail oldular. Bununla da Azərbaycanın yerli əhalisinin öz torpaqlarından didərgin salınması, məhv edilməsi siyasətinin əsası qoyuldu. Ermənilər uydurma “Böyük Ermənistan” ideyasını həyata keçirmək üçün öz tarixlərini və Azərbaycan tarixini saxtalaşdırmağa başladılar. “Böyük Ermənistan” yaratmaq ideyasından ruhlanan ermənilər 20-ci əsrdə azərbaycanlılara qarşı silsilə qanlı qırğınlar həyata keçirdilər. Bakıdan başlayan vəhşiliklər daha sonra Azərbaycanın bütün ərazilərinə yayıldı, yüzlərlə yaşayış məntəqəsi dağıdılıb yerlə-yeksan edildi, minlərlə dinc sakin vəhşicəsinə qətlə yetirildi.
20-ci əsrdə ilk kütləvi qırğınlar 1905-1907-ci illərdə Bakıda, Naxçıvanda, Zəngəzurda, İrəvanda və digər tarixi Azərbaycan torpaqlarında minlərlə günahsız azərbaycanlının qətlə yetirilməsi ilə ermənilər tərəfindən törədilib.
1917-ci ilin dekabrından 1918-ci ilin martınadək Andranikin başçılıq etdiyi erməni silahlı dəstələri İrəvan quberniyasında 32, Eçmiədzin quberniyasında 84, Nor-Bəyazid quberniyasında 7 kənd daxil olmaqla, ümumilikdə 197 kəndi dağıdıb, qırğın və dağıdıb. yerli sakinlər əmlaklarını talan edərək evlərini yerlə-yeksan edirlər. 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra ermənilər bolşeviklərin himayəsi altında öz mənfur niyyətlərini həyata keçirməyə cəhd etdilər. 1918-ci ilin martında Stepan Şaumyan Qafqazın fövqəladə komissarı təyin edilərək Bakıya göndərildi. Bu, Bakı şəhərində yaşayan azərbaycanlıların yer üzündən silinməsi üçün xain planın başlanğıcı oldu. “Antiinqilabçı ünsürlərə qarşı mübarizə” adı altında təqdim edilən bu planı daşnak-bolşevik Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Kommunası həyata keçirirdi. Erməni silahlı birləşmələrinin 1918-ci ilin martında Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay, Kürdəmir, Salyan, Lənkəran və digər rayonlarda azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qətliamların ən qanlılarıdır.
Rəsmi mənbələrə görə, 1918-ci il martın 30-dan aprelin 3-dək olan həmin faciəli hadisələr zamanı Bakı sovet qoşunlarının və erməni daşnak silahlı birləşmələrinin Bakı şəhərində törətdikləri dəhşətli soyqırımı nəticəsində on minlərlə dinc sakin etnik və dini zəmində qətlə yetirilib, insanlar işgəncələrə məruz qalmışdır. Bakı və Bakı quberniyasının bir sıra rayonları, o cümlədən Qarabağ, Naxçıvan, Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Salyan, Zəngəzur və digər ərazilər, yaşayış məntəqələri dağıdılıb, tarixi abidələr, məscidlər, qəbiristanlıqlar yerlə-yeksan edilib.
1918-ci il martın 31-də Bakı şəhərində dinc azərbaycanlılara qarşı qırğın başladı. 6 minlik Bakı sovet qoşunları və Daşnaksütyun partiyasının 4 minlik silahlı birləşmələri tərəfindən törədilən vəhşilik üç gün davam etdi, bu vəhşilik zamanı azərbaycanlı yaşayış məntəqələri qəfil hücuma məruz qaldı, uşaqdan böyüyə bütün sakinlər qətlə yetirildi. Həmin faciəli hadisələrin alman şahidi Kulner 1925-ci ildə Bakı haqqında xatirələrində yazırdı: “Ermənilər müsəlman (azərbaycanlı) yaşayış məntəqələrinə hücum etdilər, hamını öldürdülər, onları qılıncla və süngü ilə kəsdilər. Soyqırımdan bir neçə gün sonra 87 azərbaycanlının cəsədi çuxurdan çıxarılıb. Onların qulaqları və burunları kəsilib, qarınları yarılıb, cinsiyyət orqanları doğranıb. Ermənilər uşaqlara, qocalara rəhm etmirdilər”.
1918-ci ilin mart hadisələrinə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) elan edildikdən sonra böyük diqqət yetirildi, o zaman Azərbaycan əhalisinə qarşı zorakılığı araşdırmaq üçün ADR Nazirlər Soveti 1918-ci il iyulun 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratdı. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının qərarı ilə erməni quldur dəstələri Şamaxıda 8000-ə yaxın dinc sakini məhv etmişlər. Cavanşir quberniyasının 28, Cəbrayıl quberniyasının 17 kəndi tamamilə dağıdılıb, əhalisi məhv edilib. Dəstələr Gümrü yaxınlığında əsasən qadın, uşaq və qocalardan ibarət 3000 nəfərlik mülki azərbaycanlı karvanı pusquya salaraq son adama qədər gülləbaran etdilər. Naxçıvan quberniyasında bir neçə kənd yandırılmış, Zəngəzur qəzasında 115 azərbaycanlı kəndi dağıdılmış, 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq qətlə yetirilmişdir. Zəngəzur qəzasında 10.068 azərbaycanlı qətlə yetirilib və ya əlil edilib, 50.000 nəfər isə qaçqın düşüb.
İrəvan quberniyasında 199 kənddə 135 min azərbaycanlı qətlə yetirilib, kəndlər yerlə-yeksan edilib. 1918-1920-ci illərdə erməni silahlı birləşmələri Qarabağın dağlıq hissəsində 150 kəndi dağıdıb, yerli əhalini məhv edib.
Aparılan araşdırmalar sayəsində yeni çoxsaylı faktlar və sənədlər tapılıb, sübut olaraq toplanmışdır.
Quba rayonunda üzə çıxarılan kütləvi məzarlıq bu faciənin qanlı səhifələrindən birini açır. 1918-ci ilin aprel-may aylarında təkcə Quba rayonunda 167 kənd yerlə-yeksan edilib. Məzar 2007-ci il aprelin 1-də ərazidə aparılan abadlıq işləri zamanı aşkar edilib. 2009-cu ildə Nazirlər Kabinetinin Sərəncamı ilə “Quba rayonunda qətliam qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi ilə bağlı Tədbirlər Planı” təsdiq edilmiş və abidə kompleksinin tikintisi və kütləvi surətdə abadlıq işlərinin aparılmasına dair qərar qəbul edilmişdir. qəbirlər aşkar edilmişdir. 2007-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları kütləvi məzarlıqda genişmiqyaslı tədqiqata başlamış və 2008-ci ilin sentyabrında başa çatdırılmışdır. Tədqiqatlar zamanı kütləvi məzarlığın 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən yerli vətəndaşlara qarşı törədilmiş soyqırımının sübutu kimi müəyyən edilib. 50-si uşaq, 100-ü qadın və qoca olmaqla 400-dən çox müxtəlif yaşlı insanların meyiti tapılıb. Araşdırmalar zamanı belə nəticəyə gəlinib ki, Quba qəzasında 16 mindən çox insan son dərəcə amansız vəhşiliklərlə qətlə yetirilib. Araşdırma zamanı o da məlum olub ki, vəhşicəsinə öldürülüb məzarda basdırılanlar arasında o vaxtlar Qubada da yaşayan ləzgi, yəhudi, tat və digər etnik qrupların nümayəndələri də olub. Araşdırmalar zamanı o da məlum olub ki bu hadisə zamanı Quba qəzasının 122 kəndi tamamilə dağıdılmış, 2750-dən çox ev tamamilə yandırılmışdır. Tədqiqat zamanı o da məlum olub ki, ermənilər dinc əhaliyə divan tutan zaman odlu silahdan istifadə etməyiblər. Məzarlıqlarda tapılan kəllə və digər insan sümüklərində güllə yeri yoxdur, onların hamısı küt alət vasitəsilə öldürülüb. Tapılan insan skiletləri üzərində araşdırma aparılarkən məlum olub ki, onların baş nahiyəsinə balta ilə vurulma nəticəsində vəfat edib, bununla yanaşı xəncərdən istifadə edərək başı bədəndən ayırılıb. Hətta bəzi kəllə sümüklərində mismarlarda aşkarlanıb ki, bu ermənilərin törətdiyi qırğının hüdudları olmayıb. Qəddarlıqla öldürülən insanlar sonralar su arxlarına və quyulara atılıb, üzərləri torpaqla örtülmüşdür. Şamaxı soyqırımı haqqında araşdırmalar aparılarkən müxtəlif sayda məlumatlar, tarixi faktlar aşkarlanmışdır. Bəzi araşdırmalarda məlum olub ki, Şamaxı ərazisində öldürülənlərin sayı 7 min, bəzilərində 8 minə qədər, bəzilərində 8-12 minə qədər, bəzilərində isə 40 minə qədər olduğu göstərilir.
Ekspertlərin arxivdəki aktlarda olan rəqəmlər üzrə hesablamalarına görə Şamaxı qəzasının 53 kəndində 8027 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, onlardan 4190 nəfəri kişi, 2560 nəfəri qadın və 1277 nəfəri uşaq olmuşdur. Hesablamalara görə bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zərər o dövrün qiymətləri ilə 339,5 milyon manat olmuşdur. Digər mənbədə isə Şamaxının 72 kəndində 7 min nəfər, 1653 qadın və 965 uşağın qətlə yetirildiyi bildirilir. Bəzi mülahizələrə görə, 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş Şamaxı sakinləri Kələxana və Süleyman dərələrində dəfn edilib. Şamaxı qəzasından didərgin düşənlərin sayı isə 18 min nəfərdən çox olub.
1919 və 1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti martın 31-ni ümumxalq matəm günü kimi qeyd edib. Əslində, bu, azərbaycanlılara qarşı soyqırımı və Azərbaycan torpaqlarının bir əsrdən artıqdır ki, işğalını siyasi cəhətdən tanımağa ilk cəhd idi. Məhz ümummilli lider Heydər Əliyev 31 mart soyqırımının hərtərəfli araşdırılmasına təşəbbüs göstərmiş, faciə ilə bağlı dünya ictimaiyyətinin maarifləndirilməsi kampaniyasına başlamışdır.
1998-ci il martın 26-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 31 martın Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü elan edilməsi haqqında “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” tarixi əhəmiyyətli Fərman imzaladı. Ümummilli lider Heydər Əliyev 31 Mart – Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü münasibətilə demişdir: “Biz əlimizdə olan faktlar və sübutlarla dünya ictimaiyyəti, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə həqiqətin dünyaya çatdırılması və təbliği istiqamətində fəaliyyətimizi davam etdirməliyik. xalqımıza qarşı törədilmiş soyqırımın lazımi hüquqi və siyasi tanınmasını almaq və erməni təbliğat maşınının verdiyi yalan məlumatlar nəticəsində hökm sürən təhrif edilmiş təsəvvürü dəyişdirmək. Bu, indiki nəslin soyqırımı qurbanları qarşısında müqəddəs borcudur”. 31 martın Azərbaycanlıların Soyqırım Günü elan edilməsi soyqırım tarixinin öyrənilməsi səylərinə güclü təkan verdi və çoxlu sayda əsərlər yazılıb və xarici dillərə tərcümə edilib. Son zamanlar soyqırımı sübut edən çoxsaylı yeni dəlillər və sənədlər aşkar edilib. Bu soyqırımın ən qanlı epizodlarından biri də 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında 167 kəndin tamamilə dağıdılması ilə baş verib. 2007-ci il aprelin 1-də aparılan qazıntı işləri zamanı Quba soyqırımı kütləvi məzarlığı aşkar edilib. Nazirlər Kabinetinin 2009-cu ildə “Quba rayonunda kütləvi qırğın qurbanlarının əbədiləşdirilməsi ilə bağlı Tədbirlər Planı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamı ilə kütləvi məzarlıq yerində abidə ucaldılıb. Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin 2013-cü il sentyabrın 18-də açılışı olub. Sonradan məlum olub ki, Qubada azərbaycanlılarla yanaşı, digər etnik qrupların nümayəndələri də kütləvi məzarlıqda qətlə yetirilib, o cümlədən ləzgilər, yəhudilər, tatlar basdırılıb. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2018-ci il yanvarın 18-də “1918-ci il azərbaycanlıların soyqırımının 100-cü ildönümünün keçirilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb.
İsmayılova Aygün/ YAP-nın üzvü
