Dünya bərqərar olandan, insan oğlu dünya düzənində dəyişiklik etmək yolundadır. Yaranan bütün gözəlliklərdə insan əlinin, əməyinin rolu böyükdür. Bəzən gözəl bir məkanı gördükdə insan əli yarandığına şübhə edirsən. Məhz belə gözəlliklər məskəni qardaş Türkiyədə çoxdur. Bu yazımızda Türkiyənin ən cənnət bölgələrindən biri olan Çoruma səfər edəcəyik. Çorum Qara dəniz bölgəsinin mərkəzi daxili hissəsində yerləşir və dünya tarixi baxımından əhəmiyyətli şəhərlərdən biri kimi tanınır. Oturaq həyata keçid dövründə minlərlə illik tarixi olan şəhərdə çoxlu muzeylər, tarixi abidələr var.
Çorum minilliklər boyu müxtəlif sivilizasiyaların yan-yana və üst-üstə meydana gətirdiyi doğma Anadolu mədəniyyət ənənəsini davam etdirən vilayətlərdən biridir və mərkəzi mahalın şəhər olaraq qurulması 11-ci əsrə təsadüf edir. Çorum türklərin qurduğu Anadolu şəhərlərindən biridir. Çorum adının indiki halına çevrilməsi ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr var. Tarixi 3 min illik dövrü əhatə edən Çorumda bu gün 300 min insan yaşayır. Yerli əhali ilə yanaşı hər il Çoruma çoxsaylı turist axın edir. Tarixi abidələrin çoxluğu, mədəni- dini yerlərin çoxluğu bura turistlərin axınını sürətləndirir. Daha bir maraqlı məqamlardan biri odur ki, dünyanın ən qədim şəhəri üzərində inşa edildiyi bildirilən Çorumda hətta ilk insanların yaşayış məskənləri var.
Çorumda olmaqla Xetlərin paytaxtı Hattuşa və tarixin ən qədim yaşayış məskənlərini ziyarət edə bilərsiniz.
Xetlilərin paytaxtı Hattuşa , Son Tunc dövründə Hetlərin paytaxtı olub. Çorum şəhər mərkəzindən 82 km cənub-qərbdə, bu gün Boğazkale kimi tanınan Boğazkale rayonunda yerləşir. Şəhər eramızdan əvvəl XVII-XII-cü əsrlər arasında Xet İmperatorluğunun paytaxtı olubr. Hattuşa 1986-cı ildə YUNESKO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilib.
Hattuşa sözü Hattuş sözündən, yəni Hatti xalqının verdiyi ilk addan gəlir. Hattuşa çox geniş bir əraziyə yayılmışdır. Qazıntılar zamanı beş mədəni təbəqə aşkar edilb.
Bu mərtəbələrdə Hatti, Assur, Het, Frig, Qalat, Roma və Bizans dövrlərinə aid qalıqlar aşkar edilib. Xarabalar Aşağı Şəhər, Yuxarı Şəhər, Böyük Qala (Kral qalası) və Yazılıkayadan ibarətdir.
Hattuşanın şimal hissəsi “Aşağı şəhər”, cənub hissəsi isə “Yuxarı Şəhər” adlanır. Hattuşasdakı xarabalıqları ilk dəfə fransız arxeoloqu Şarl Teksier aşkar edib.
Yuxarı Şəhər cənubdan əhatə olunmuş divarla təchiz edilmişdir. Bu divarda 5 darvaza var. Şəhərin ən hündür nöqtəsində qala və “Sfinks qapısı” yerləşir. Cənub divarının şərq və qərb uclarında “Kral qapısı” və “Aslan qapısı” bir-biri ilə üzbəüz yerləşir.
Hattuşaş Aslan Qapısı
Aslan qapısının girişində, qapının hər iki tərəfində ön tərəfdən təsvir edilmiş şir heykəlləri var. Sağdakının başı qırılıb. Sol tərəfdəki isə bu günə qədər çox yaxşı qorunub saxlanılmışdır. Aslanların xüsusilə ön tərəfdən bütün detalları ilə çox gözəl işlənmiş olduğu görülə bilər. Onların yalları dalğavari və paralel üfüqi xətlərdədir. Bu gün əskik olan gözlərin inklyasiya işi ilə başqa bir materialdan hazırlandığı anlaşılır. Ağızları açıq, qulaqları yuvarlaq və dilləri açıq olan bu şirlər təxminən eramızdan əvvəl XIV-XIII-cü əsrlərə aiddir.
Hattuşas Kral Qapısı
Şəhərin cənub-qərbində yerləşən, iç üzündə balta və qılınc daşıyan tanrı relyefi olan Kral Qapısı bu qapıların ən mühümüdür. Ancaq daxili səthdə qapının yanındakı relyef Ankara Sivilizasiyalar Muzeyində qorunub saxlanılır.
Hattusas Yazılıkaya
Yazılıkaya, Çorum vilayətində, Hititlərin paytaxtı Hattuşaş Qədim Şəhərindən 2 km şimal-şərqdə yerləşən, təbii qayaların arasında tikilmiş açıq havada bir Hetit məbədidir. Qayaların arasındakı iki boşluq (A və B otaqları) het tanrılarını təsvir edən relyeflərlə oyulmuşdur və Hetit dövrünə aid ən mühüm monumental əsərlərdən biridir.
Yazılıkaya bölgəsi eramızdan əvvəl XVI-cı əsrdən istifadə olunsa da, eramızdan əvvəl XIII-cü əsrin ortalarında tanrı və şah relyeflərinin həkk olunması ilə son şəklini almış və daha böyük əhəmiyyət qazanmışdır.
Hattusas Yazılıkaya On İki Tanrı
Böyük qalereyanı divar kimi əhatə edən qayaların səthində relyef şəklində 63 tanrı fiquru həkk olunub. Kiçik qalereyada 12 tanrı və Yeraltı Qılınc Tanrısı (Nerqal) təsvir edilmişdir.
Alacahöyük
Alacahöyük – Çorumun Alaca rayonundan 15 km şimal-qərbdə, Alacahöyük kəndində kurqandır. Bu kurqanda dörd müxtəlif mədəni mərhələyə aid 15 yaşayış yeri və ya tikinti səviyyəsi müəyyən edilmişdir. Köhnə Tunc və Hetit dövrlərində çox əhəmiyyətli bir mədəniyyət və sənət mərkəzi olan Alacahöyükdə dörd sivilizasiya dövrü aşkar edilmişdir. İlk tapıntılar eramızdan əvvəl 5000-ci ilə aiddir. Xet imperiyası dövründə Alacahöyük məbəd sarayı, təmiz və tullantı su kanalları, biri relyefşəkilli iki monumental qapısı və girişdəki şəhər divarı ilə əhəmiyyətli bir kult mərkəzi kimi görünür. Alacahöyük ilk dəfə 1835-ci ildə WGHemilton tərəfindən kəşf edilmişdir.
Birinci mədəni mərhələ adlandırılan Alacahöyükün yuxarı mərtəbələrində Frigiyalılardan Romaya, Bizans və Anadoluya qədər saxsı qablar, xüsusilə boyalı saxsı qablar və dayanmış meyvə stendləri nümayiş etdirilir. Bu mərtəbələrdə tapılan qab-qacaq və silahların əksəriyyəti daşdandır. İkinci mərhələdə eramızdan əvvəl 2500 – eramızdan əvvəl 2100-cü illərə aid olan kral və şahzadə məzarları tapıldı. Qəbirlərdə gözə çarpan tapıntılar; Gümüşdən hazırlanmış ölü hədiyyələr qızıl və gümüşdən hazırlanmış qiymətli əşyalardır. Üçüncü mərhələ eramızdan əvvəl 2000-1200-cü illər arasındadır. Bu dövrdə Alacahöyük torpaqları Hetlərə məxsus idi. Hetlərə aid çox mühüm arxeoloji əsərlər tapılıb. Son mərhələ eramızdan əvvəl 650-ci ilə uyğun gəlir. Ellinistik, Roma, Bizans, Səlcuqlu və Osmanlı yaşamışdır. Heç bir əhəmiyyətli tapıntı tapılmadı. Bu mədəni mərhələdə bu şəhər artıq əhəmiyyət kəsb etmir. O dövrə aid qalıqlar Ankara muzeyində sərgilənir. dulusçuluq, pul kimi əşyalar var.
Alacahöyük Sfenks Qapısı
Xet İmperatorluğu dövrünə aid olan Alacahöyük Sfenks Qapısı, girişin sağ və sol tərəfində xaricə baxan üzü relyef ortostatlarla bəzədilmiş yeganə Hetit İmperatorluq dövrünə aid qapı quruluşudur. Sfenks qapısının eni on metrdir. Girişin hər iki tərəfindəki iri blokların xarici hissələri iki metrlik sfenks protomları ilə bəzədilib. İki bürcün xarici və daxili üzləri relyef ortostatlarla bəzədilmişdir.
Alacahöyük freskası
Sol qüllədəki postamentdə dayanan öküz Fırtına Tanrısını simvollaşdırır. Növbəti blokda padşah və kraliça qurbangahın qarşısında dua jesti ilə irəliləyirlər; Arxa tərəfdəki bloklarda nərdivan və xəncərlərlə çıxış edən fiqurlar qurbanlıq heyvanların dini əşyaların daşıyıcılarının qarşısına gətirilməsinə tamaşa edirlər. Bu qüllədə künc ortostatının içəriyə baxan tərəfində simvolik çubuqlar daşıyan dörd nəfərdən ibarət ritual səhnə təsvir edilmişdir. Yuxarı cərgədə ox və nizədən istifadə etməklə donuz və maral ovlanması təsvir edilmişdir.
Sağ qüllənin ortostatlarında dini mərasim səhnəsi də təsvir edilmişdir. Namaz jestləri ilə xidmətçilər frizin əvvəlində taxtında oturan ilahəyə doğru irəliləyirlər. Bütün bu təsvirlər əslində kult, libas, ov və əyləncədən ibarət bir bütöv, yəni Fırtına Tanrısının şərəfinə keçirilən dini mərasimi təmsil edir.
Çorum Muzeyi
“Qorunmalı daşınmaz mədəni sərvət” kimi qeydiyyata alınan muzey binasında arxeoloji və etnoqrafik sərgi salonları var. Arxeologiya salonunda Alacahöyük və Kuşsaray qazıntılarında tapılan Kalkolit dövrünə aid əsərlərdən başlayaraq xronoloji nümayiş etdirildi. Bunun ardınca Köhnə Tunc dövrünə aid Resuloğlu Qəbiristanlığı qazıntı tapıntıları və Alacahöyük qazıntı tapıntılarının sərgiləndiyi vitrinlər gəlir.
Muzeydə Xet dövrünə aid Xet kralı II-yə aid mixi yazı var. Tuthaliyaya (e.ə. 1430) aid misilsiz tunc qılınc, UNESCO-nun “Dünya Yaddaş Siyahısı”na daxil edilmiş Hetit dövrü mixi lövhələr, Boğazköy-Hattuşa və Ortaköy-Şapinuva qazıntılarında arxivlərdən tapılan gil möhürlə işlənmiş bülbüllər və mixi yazı lövhələri dövrdə istifadəsini göstərən rəsmlər sərgilənir. Pazarlı qazıntısında ortaya çıxan Frigiya dövrünə aid tapıntıları eyni dövrə aid Boğazköy-Hattuşa və Alacahöyük əsərləri izləyir. Frigiya dövründən sonra Ellinistik, Qalatiya, Roma və Şərqi Roma (Bizans) dövrlərinə aid keramika, şüşə və metal əsərləri sərgilənir. Bu salonda Roma dövrünə aid günəş saatı iş sistemi ilə birlikdə nümayiş etdirilir. Muzeydə həmçinin Ellinistik, Roma dövlət və rəsmi sikkələrdən, Bizans və İslam dövrü sikkələrindən ibarət zəngin sikkə kolleksiyası var.
Etnoqrafiya salonunda Səlcuqlu və Osmanlı dövründən günümüzə qədər türk sənəti nümunələrinin sərgiləndiyi bölmə var.
Çorum Saat Qülləsi
Çorum Saat Qülləsi Çorum vilayətinin mərkəzində yerləşən saat qülləsidir. Bina 1894-1896-cı illərdə tikilmişdir. Yedi Seks Həsən Paşa tərəfindən inşa edilən qüllənin hündürlüyü 27,5 metr, diametri isə 3,9 metrdir. Minari formasında hazırlanmışdır.
Çorum Muradi Rabi Ulu Məscidi
Çorum Muradi Rabi Ulu Məscidi, Sultan Alaeddin Məscidi və ya Câmi-i Kebir kimi də tanınır. Məscid Səlcuq Sultanı tərəfindən tikilmişdir. XIII əsrdə Əlaəddin Keykubadın azad edilmiş qullarından Hayrəddin bəy tərəfindən tikilmişdir.
Çorum Ulu Məscidinin içi
Ağac emalı baxımından da əhəmiyyətli bir binadır. 1446-cı ildə baş verən zəlzələdə böyük dərəcədə dağılmış və Memar Sinan tərəfindən təmir edilmişdir.
Bu gün Çorumda bütün tarixi abidələr dövlət tərəfindən mühafizə edilir. Hər il Çoruma gələn yüzminlərlə turist bu qədim şəhərin ətrafında olan abidələri ziyarət edir. Maraqlı məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, Çorum daha çox tarixi turizm sahəsində inkişaf edib. Sizin də yolunuz bu qədim şəhərə düşsə, mütləq tarixi abidələri ziyarət edin.
Qoşqar Salmanlı
