Fransafrika – Fransa ilə Afrika dövlətləri – keçmiş müstəmləkələr arasında qeyri-rəsmi münasibətləri sistemidir. Buna görə keçmiş metropoliya neokolonializm metodlarından istifadə edərək Mərkəzi Afrika Qərbdə hərbi-siyasi, iqtisadi və mədəni-ideoloji “mövcudluğunu” qoruyub saxlaya bilmişdir. Fransa qeyri-rəsmi olaraq Afrikanın mineral ehtiyatlarını və məhsulları üçün dünya bazarında inkişaf etdirmək üçün müstəsna hüquq aldı. Paris də öz növbəsində Fransayönlü siyasət yürüdən Afrika dövlətlərinin avtoritar liderlərinin hakimiyyətdə saxlanmasının təminatçısı kimi çıxış edirdi.
İkinci Dünya Müharibəsinin sonundan bəri ardıcıl olaraq həyata keçirilən 1939-1945-ci illər dövrünün bir hissəsi kimi. “Frankofoniya” siyasəti Fransanı keçmiş Afrika müstəmləkələrində təhsil, mədəniyyət və səhiyyə sahələrində öz dominant təsirini möhkəmləndirərək orada sadiq siyasi elita formalaşdırdı, 1950-1960-cı illərin sonunda soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra Fransanın Fransa-Afrika məkanında inhisarçı mövqeyi ABŞ və Çin tərəfindən israrla etiraz edilməyə və Fransa kapitalı tədricən öz mövqelərini itirməyə başladı.
1960-1994-cü illərdə keçmiş müstəmləkələrinərazisində aparıcı dövlət mövqeyini saxlamaq üçünFransa Afrikanın 27 dövləti ilə müdafiə sazişiimzalayıb və onlardan 20-nin ərazisində hərbibazaların yaradılması üçün hüquqi baza yaratdı. 1960-cı ildən bəri Fransa müxtəlif hesablamalara görə, Afrikaya 30-dan 50-dək hərbi müdaxilə edib.
XXI əsrdə Fransanın Afrika qitəsi ilə bağlısiyasətinin fərqli xüsusiyyəti onun “Avropatəhlükəsizliyini islam fundamentalizmi təhlükəsindəntəmin etmək” bəhanəsi ilə Avropa İttifaqı ölkələriniqitəyə hərbi müdaxilələrə cəlb etmək istəyi və Aİ ölkələrinin onları maliyyələşdirilməsinə cəlb etməkolmuşdur. Lakin Fransanın Avropa İttifaqındakıtərəfdaşları, xüsusən də Almaniya bu təşəbbüslərdə özpraqmatik məqsədlərinə onların hesabına nail olmaqistəyini görürdülər.
Françafrica layihəsinin ictimai xarakterdaşımaması və onunla bağlı korrupsiya qalmaqallarıcəmiyyətdə artan tənqidlərə səbəb olurdu. Beləliklə, Parisin bir sıra Afrika ölkələrində (Kot-d’İvuar, Mərkəzi Afrika Respublikası, Mali və s.) təşkil etdiyiFransa hərbi müdaxilələri və dövlət çevrilişləripraktikası kəskin şəkildə pislənildi.
Fransanın Afrikadakı təsirinin azalması ilə bağlımüzakirələr 2023-cü ilin iyulunda Nigerdə PrezidentQvardiyasının bir qrup hərbçisinin hərbi çevrilişindənsonra ölkənin silahlı qüvvələri də qoşulmasından sonar yenidən başladı. Onlar hakimiyyətə gəldikdən qısamüddət sonra Fransaya uran və qızıl ixracınıdayandırdılar, onunla hərbi razılaşmaları pislədilər, həmçinin Parisi müdaxilə etməyi planlaşdırmaqdaittiham etdilər.
2023-cü ilin avqustunda müxtəlif siyasipartiyalardan olan 94 fransız parlamentari prezidentEmmanuel Makrona məktub göndərərək, FransanınAfrikadakı siyasətinə yenidən baxmağa çağırıb vəFransanın Afrikadakı iqtisadi, hərbi və humanitartəsirinin zəifləməsindən narahatlığını ifadə edərək, eyni zamanda Rusiya, ABŞ və Çinin rolugücləndirikldiyin bildiriblər..
Bu gün dünənki “Fransa-Afrika”nı hərbi “Rusiya-Afrika”, iqtisadi “Çin-Afrika” və ya diplomatik“Amerika-Afrika” əvəz edir. Eyni zamanda ŞimaliAfrika ölkələrində – Əlcəzair, Mərakeş, Tunisdə fransıztəsirinin zəifləməsi, eləcə də Afrika regionundafrankofoniyanın ingilis dili ilə müqayisədə geriləməsimüşahidə olunur.
Analitiklərə görə, Nigerdə beynəlxalq güclərinroluna gəldikdə, Çinin adı daha çox çəkilir. Bu, Rusiyavə Çin cütlüyünün mübarizəsinin göstəricisi sayılır.Pekin Afrikanın sahillərində hərbi bazalar yaratmaqniyyətindədir. Çin 2018-ci ildə Afrika ölkələrinə 200 milyard dollarlıq sərmayə qoyub. Odur ki, Nigerdə başverənləri Pekinlə Moskvanın birgə əməliyyatı da saymaq olar.
Qalib Zeynallı
Azərbaycan Universiteti
