Türk ordusunun formalaşdırlmasında əslən azərbaycanlı zabitlərin xüsusi rolu olub. Onlar qardaş Türkiyə üçün bütün varlıqlarını qurban veriblər.
Belə peşəkar zabitlərimizdən biri də Qurtuluş Savaşının iştirakçısı, peşəkar hərbçi və diplomat, Osmanlı İmperiyası və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin zabiti, general-polkovnik Mehmet Nuri Bərközdür. Mehmet Nuri və onun kiçik qardaşı, ordu generalı Mahmud Bərköz bütün həyatlarını qardaş türk ordusuna həsr ediblər. General qardaşların həqiqi soyadı Sarıkərimlidir.
Bəzi mənbələrdə bu soyad Sarıkərimoğulları kimi də göstərilir. Türkiyənin hərbi, siyasi, diplomatik və elmi-ədəbi dairələrində daha yaxşı tanınan böyük qardaş Məhəmməd Nuru Hacı İlyas oğlu Sarıkərimli 1889-cu ildə Şəkidə doğulmuşdu. Yerli “Rus-müsəlman” məktəbində və gimnaziyada təhsil almışdı.
1905-ci ildə Azərbaycanın şəhər və kəndlərini çaxnaşmaya salan erməni hücumları, daşnakların törətdikləri qanlı cinayətlər ticarətlə məşğul olan Şəki sakini Hacı İlyası da ailəsinin və övladlarının gələcəyi haqqında ciddi düşünməyə vadar etmişdi. O, çıxış yolunu ermənilərin meydan suladıqları çar Rusiyasından yeganə azad türk məmləkəti olan Osmanlı imperatorluğuna köçməkdə görmüşdü.
Ailə Bursa şəhərində yerləşmişdi. Məhz bu şəhərin seçilməsi, çox ehtimal ki, Hacı İlyasın ticarət və şəxsi tanışlıq əlaqələri ilə bağlı idi. Lakin Bursaya gəldikdən az sonra Sarıkərimli ailəsi öz başçısını itirmişdi. Ordunun verdiyi nisbətən təminatlı həyat Osmanlı məmləkətində heç bir dayaqları və tanışlıq əlaqələri olmayan Məhəmmədlə kiçik qardaşı Mahmudun təhsil almaq üçün Bursa əsgəri Rüşdiyyəsini (təxminən bizdəki Naşçıvanski tipli hərbi məktəb) seçmələrinə gətirib çıxarmışdı. Daha sonra qardaşlar təhsillərini Bursadakı İşıqlar hərbi litseyində davam etdirmişdilər.
Əsası 1845-ci ildə qoyulan İşıqlar litseyi ölkənin mühüm orta hərbi ixtisas məktəblərindən biri kimi tanınır. Onun məzunları içərisindən Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin 6 marşalı (Osmanlı İmperiyası dövründə) və 35 ordu generalı (Türkiyə Cümhuriyyəti dövründə) yetişmişdi. İndiyə qədər Türkiyə ordusunun Genel Kurmay başkanı – Baş Qərargah rəisi olmuş 27 ordu generalından 11-i bu litseyin məzunlarıdır. Onların arasında Hilmi Özkök, Hüseyn Kıvrıkoğlu və başqa tanınmış simalar var.
1909-cu ildə İstanbuldakı Hərbi Akademiyaya daxil olan Məhəmməd Sarıkərimli üç il sonra bu ali hərbi məktəbi uğurla bitirmiş və Osmanlı ordusunun mülazimi-leytenant rütbəsini almışdı. İşıqlar hərbi litseyində və Hərbi Akademiyada o, xüsusi biliklərlə yanaşı, fransız dilinə və ədəbiyyatına da dərindən yiyələnmişdi.
Azərbaycanlı zabitin gəncliyi Osmanlı imperatorluğunun süquta uğradığı, yeni Türkiyənin isə tarix səhnəsinə gəldiyi çətin və mürəkkəb dönəmə təsadüf etmişdi. Belə şəraitdə Məhəmməd Sarıkərimli əsl hərbçi kimi andına sadiq qalaraq imperiyaya sədaqətlə xidmət etmiş, vətənin taleyi ilə bağlı tarixi seçim anı gələndə isə əsla tərəddüd etmədən istiqlal savaşçıları sırasında öz yerini tutmuşdu.
Osmanlı İmperatorluğu Birinci Dünya müharibəsinə qoşulanda gənc zabiti Şərq cəbhəsinə – ölkənin Çar Rusiyası ilə sərhədlərini qoruyan İkinci Qafqaz Ordusuna göndərmişdilər. Lakin Baş Qərargah rus və fransız dillərini mükəmməl bilməsini nəzərə alaraq Məhəmməd Sarıkərimlinin qabiliyyət və bacarığından başqa sahədə yararlanmağı məqsədəuyğun saymışdı. 1915-ci ildə o, xüsusi tapşırıqla Rusiyanın, Türkiyənin və Böyük Britaniyanın maraqlarının kəsişdiyi İrana – Cənubi Azərbaycana göndərilmişdi. 1916-cı ildə isə Osmanlı hərbi missiyasının tərkibində Danimarka və İsveçə ezam edilmişdi.
Bu Skandinaviya ölkələrində qaldığı bir ilə yaxın müddət ərzində gənc zabit İsveç dilini də öyrənməyə müvəffəq olmuşdu. Rusiyada fevral inqilabı qələbə çaldıqdan sonra həmvətənimiz Peterburq və Moskvadakı müvəqqəti Türk hərbi missiyasının tərkibində çalışmışdı. Onun əsas vəzifəsi Birinci Dünya müharibəsi dövründə rus ordusunun əsir aldığı türk əsgər və zabitlərinin yerinin müəyyənləşdirilməsi, rus hərbi əsirləri ilə dəyişdirilmələri və vətənə qayıdışlarının təşkili idi.
Artıq Osmanlı ordusunun yüzbaşısı-kapitan rütbəsində Sovet Rusiyasından vətənə qayıdan Məhəmməd Sarıkərimli 1919-cu ildə Baş Qərargah Akademiyasına qəbul edilmişdi. Özündən altı yaş kiçik qardaşı Mahmud isə həmin dövrdə Hərbi Akademiyanın müdavimi idi. Parçalanma və işğal təhlükəsi ilə üzləşən Osmanlı Türkiyəsi özünün 700 illik tarixinin ən çətin dövrünü yaşayırdı.
Gözlər orduya zillənmişdi. Odur ki, Mustafa Kamal Paşanın rəhbərliyi ilə İstiqlal Hərbi-Qurtuluş Savaşı başlananda hər iki qardaş təhsilini yarımçıq qoyub Anadoluya yollandı və türk torpaqlarının əsarətdən qurtarması uğrunda mübarizə aparan istiqlal mücahidlərinin sıralarına qoşuldu.
İzmir uğrundakı savaşda Məhəmməd Sarıkərimli Uşak şəhərinin hərbi komendantı idi. Döyüşlərdə əsir alınmış yunan zabitləri bu şəhərdəki müvəqqəti düşərgədə saxlanırdı. Yunan ordusunun Baş qərargah rəisinin müavini general Tiropis də onların arasında idi.
Günlərin birində əsir zabitlərin Ankaraya piyada aparılacaqlarını öyrənən Tiropis düşərgə komendantına məktub göndərərək bu qərara etirazını bildirmiş, yunan müharibə əsirlərinə əlavə ərzaq, ayaqqabı və paltar verilməsini, onların nəqliyyatla təmin olunmasını tələb etmişdi. Vəfatından bir qədər əvvəl jurnalist İsmayıl Yağçı ilə söhbətində general Məhəmməd Sarıkərimli bu hadisənin ardını belə anlatmışdı: “Tiropisi çağırtdırdım və “Mən sizi yandırmadığınız, salamat qalmış binalarda saxlayıram.
Altınızdakı yataqlar sakinlərini öldürdüyünüz evlərdən götürülüb. Bir neçə gün bundan əvvəl evlərini yandırdığınızı görən insanlar indi sizinlə necə rəftar etməlidirlər? Ankaraya gedən dəmiryolları siz dağıtdınız. Yol yoxdur.
Səkkiz yaşında uşaqlarımız belə kilometrlərlə məsafəyə bellərində mərmi daşıyırlar. Məmləkətimiz qan ağlayarkən sizə göstərdiyimiz bu iltifatı dünyanın hansı millətindən görə bilərsiniz? Keçdiyiniz yollarda salamat nə qoymusunuz ki, indi bizdən nə istəyəsiniz?
Bir il bundan əvvəl zabitləriniz Uşakdan Sakarayaya qədər yürüyərək gəlmişdilər. Buralara sizi bizmi çağırdıq? Nə üzlə bizdən mərhəmət istəyirsiniz? O zaman necə gəlmişdinizsə, indidə də elə gedəcəksiniz!” – dedim”. Bu, həqiqətin gözünə dik baxan cəsur bir türk vətənpərvərinin mövqeyi idi.
Həmin mövqeyi işğalçı yunan ordusunun generalına Azərbaycan əsilli gənc zabit çatdırmışdı. Cavab verməyə söz tapmayan general Tiropis üzr istəmiş, hər şeyi yaxşı başa düşdüyünü söyləmiş, məktubu isə zabit həmkarlarının təhriki ilə yazdığını etiraf etmişdi. Yunan hərbi əsirlərinin Ankaraya gətirilməsini isə o zaman 13-14 yaşlarında olan başqa bir Azərbaycan əsilli gələcək siyasətçi və yazıçı – Səməd Ağaoğlu “Həyat bir macəra!” xatirələr kitabında belə anlatmışdı:
“Əzilmiş Yunan ordusunun əsir birliklərindən bir qismi də Ankaradakı Sarıqışlaya gətirilirdi. Qafilələr stansiyadan piyada Məclis önünə gəlir, orada çox zaman balkonunda millət vəkillərinin dayandıqları Məclisə təzim etdikdən sonra Ətlik yolu ilə üst tərəfdəki Qışlaya doğru uzaqlaşırdılar. Xalq yolun hər iki tərəfində düzlənir, nifrət dolu gözlərlə bu zəifləmiş, üstləri-başları pərişan, çoxu papaqsız, bir qisminin ayaqları yalın insanlara baxırdılar. Mənim də içim onlara qarşı nifrətlə doluydu. Yunan ordusunun qaçarkən yapdığı zülmü, törətdiyi vəhşətləri qəzetlərdə oxumuşdum.
Bir-birlərinin üstünə qalaqlanaraq, camilərə doldurularaq yandırılan insanların halları bir çox gecələrimin kabusu olmuşdu. Fəqət, qəribə müəmma imiş bu insan ruhu! Bir gün bu qafilələrdən birinin başındakı yunan zabiti mənə sonsuz bir acıma hissi verdi və bu hisslə adamın üzü hafizəmə silinməz bir şəkildə həkk olundu…”
Qurtuluş Savaşı zəfərlə başa çatdıqdan sonra Məhəmməd Sarıkərimli təhsilini tamamlamaq üçün Baş Qərargah Akademiyasına qayıtmış və buranı 1925-ci ildə minbaşı-mayor rütbəsi ilə başa vurmuşdu. 1930-cu ildə o, yarbay (polkovnik-leytenant) rütbəsi almışdı. 1932-1933-cü illərdə Millətlər Liqasının təşəbbüsü ilə Cenevrədə keçirilən Birinci Beynəlxalq Tərksilah Konfransında Türkiyə nümayəndə heyətinin hərbi müşaviri olmuşdu. Buradakı uğurlu fəaliyyətinə görə vaxtından əvvəl – 1933-cü ildə albay (polkovnik) rütbəsinə layiq görülmüşdü.
Türkiyədə 1934-cü ildə yeni soyad qanunu qəbul ediləndən sonra Sarıkərimli qardaşları özlərinə Bərköz (“Sərt”, “Möhkəm” mənasında) soyadını götürmüşdülər və müasir türk hərb tarixinə müvafiq olaraq Mehmet Nuri Bərköz və Mahmud Bərköz kimi daxil olmuşdular.
30-cu illərdə Atatürk şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi və Boğazlar məsələsində SSRİ-dən əlavə təminatlar almaq üçün bu ölkə ilə mümkün qədər yaxınlaşma siyasəti yürüdürdü. Stalin rejimi də öz növbəsində keçmiş Rusiya İmperiyasından olan çoxsaylı siyasi mühacirlərin Türkiyədən çıxarılması üçün Atatürkə tərəf reveranslar edirdi. 1933-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin 10 illiyi qeyd olunanda Stalinin göstərişi ilə Sovet İttifaqı marşalları K.Voroşilov və S.Budyonnı Ankaradakı təntənəli mərasimlərdə iştirak etmişdilər. Atatürk Türkiyədə qaldıqları müddətdə sovet nümayəndə heyəti ilə işləməyi polkovnik Mehmet Nuri Bərközə həvalə etmişdi.
Türkiyə Cümhurbaşqanı ilə sovet marşallarının bütün rəsmi və qeyri-rəsmi söhbətlərinin tərçüməçisi də Bərköz olmuşdu. Onun hərbi-siyasi fəaliyyətinin sonrakı illərində də Sovet İttifaqı ilə əlaqələr mühüm yеr tutmuşdu. 1935-ci ildə Mehmet Nuri Bərköz Sovet Ordusunun Kiyevdəki manevrlərini müşahidə üçün göndərilən türk hərbi missiyasına rəhbərlik etmişdi.
1936-1937-ci illərdə isə Moskvadakı Türkiyə səfirliyinin hərbi attaşesi vəzifəsində çalışmışdı. Özünün yazdığına görə, həmin dövrdə Sovet ordusunun bir sıra yüksək rütbəli zabitləri ilə sıx əlaqələr və dostluq münasibətləri qura bilmişdi. Mehmet Nuri Bərköz 1939-cu ildə general-mayor (tuğgeneral), 1941-ci ildə isə general-leytenant (tümgeneral) rütbəsi almışdı.
İkinci Dünya müharibəsi dövründə o, dörd il ərzində Türkiyə üçün xüsusi əhəmiyyətə malik ərazidə-Sovet İttifaqı ilə sərhəddə yerləşdirilən diviziyalar qrupunun komandanı olmuşdu. Kiçik qardaşı Mahmud Bərköz (1895-?) isə hərbi xidmətə bir qədər gec başlasa da, mənsəb pillələrini daha sürətlə keçmiş və türk Silahlı Qüvvələrində orgeneral – ordu generallığına qədər yüksəlmişdi.
Hazırda Türkiyə ordusunun Ərzincan ərazisindəki təlim mərkəzlərindən birinin azərbaycanlı general Mahmud Bərközün adını daşıması onun türk milləti və dövləti qarşısındakı xidmətlərinin unudulmadığını göstərir.
1946-cı ildə Mehmet Bərközə general-polkovnik (korgeneral) rütbəsi verilmişdi. Bir il sonra o, Türkiyə Silahlı Qüvvələri Baş Qərargah rəisinin əməliyyat məsələləri üzrə müavini təyin edilmişdi. 1949-cu ilin martında Azərbaycan əsilli hərbçini daha məsul vəzifəyə irəli çəkmişdilər. Mehmet Nuri Bərköz Türkiyə Jandarmeriyasının Baş komandanı olmuşdur.
Lakin növbəti il Türkiyənin siyasi Olimpində baş verən dəyişiklik Bərköz qardaşlarının hər ikisinin uğurlu karyerasının yarıda qırılmasına səbəb olmuşdu. Demokrat partiyanın çoxpartiyalı seçkilərdə qalib gəlməsi nəticəsində 1950-ci il mayın 22-də Türkiyə Cümhuriyyəti özünün ilk sivil-mülki prezidentini seçmişdi. Mustafa Kamal Atatürk və İsmət İnönüdən fərqli olaraq, üçüncü cümhurbaşqanı Cəlal Bayar peşəkar hərbçi deyildi.
Yüksək dairələrdə hərbçilərin guya bu seçimdən narazı qaldıqları, öz aralarında gizli Şəkildə toplanaraq müzakirələr apardıqları, İnönü ilə əlaqə yaratdıqları və sairə barəsində şaiyələr dolaşmaqda idi. Dövlət çevrilişlərini adətən hərbçilərin adı ilə bağlayırlar. 1950-ci ilin iyununda isə Türkiyədə mülki şəxslər orduya qarşı çevriliş planını həyata keçirdilər.
Bir günün içərisində Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin 15 generalı və 150-dən çox polkovniki istefaya göndərildi. Onların arasında Baş Qərargah rəisi, ordu generalı Əbdürrəhman Nafiz Gürman, Hava Qüvvələri komandanı, ordu generalı Zeki Doğan, Dəniz Qüvvələri komandanı, ordu admiralı Mehmet Əli Ülgən, Baş Qərargah rəisinin müavini, ordu generalı İzzət Aksalur, Birinci Ordu komandanı, ordu generalı Asim Tinaztəpə, İkinci Ordu komandanı, ordu generalı Müzəffər Tuğsavul və digər ali rütbəli hərbçilərlə birlikdə Türkiyə Jandarmeriyasının Baş komandanı, general-polkovnik Mehmet Nuri Bərköz və onun qardaşı, Üçüncü Ordu komandanı, ordu generalı Mahmut Bərköz də var idi.
Doğrudur, 1950-ci il iyunun 6-da Üçüncü Ordu komandanlığından uzaqlaşdırılan kiçik qardaş – Mahmud Bərköz daha məsul vəzifəyə irəli çəkilmiş, bir həftə sonra, iyunun 13-də Milli Güvənlik Konseyinin – Milli Təhlükəsizlik Şurasının Baş katibi təyin edilmişdi. Lakin növbəti ilin sentyabrında o, ikinci dəfə və artıq həmişəlik istefaya göndərilmişdi. Sonradan, sakitcə vəzifələrindən uzaqlaşdırılan bu yüksək rütbəli hərbçilərə qarşı irəli sürülən ittihamların əsassızlığı ortaya çıxdı.
Onların çoxu Qurtuluş Savaşının iştirakçıları olmuşdular. Yeni türk Silahlı Qüvvətlərinin yaradılmasında mühüm xidmətlər göstərmişdilər. Atatürkə, yaxud İnönüyə sədaqətləri isə qüsurlarından daha çox məziyyətləri sayılmalı idi. Çünki ən çətin dövrlərdə Türkiyənin dövlət sükanı arxasında dayanmış hər iki prezident ilk növbədə türk xalqının rifah və tərəqqisi, türk dövlətinin təhlükəsizliyi və nüfuzu uğrunda çalışmışdı.
Hərbçilər bu dinc çevrilişin əvəzini on il sonra çıxdılar. General Camal Gürselin rəhbərliyi ilə 1960-cı il mayın 27-də həyata keçirilən hərbi çevriliş nəticəsində hökumət devrildi, hakimiyyət ordunun əlinə keçdi. Bir il sonra Demokrat Partiyası hökumətinin 600-ə yaxın məmuru üzərində qurulan Yastıada Məhkəməsinin qərarı ilə baş nazir Adnan Menderes və onun iki naziri asılmaqla edam olundu, 79 yaşlı Cümhurbaşqanı Cəlal Bayar ömürlük həbs cəzası aldı. Təbii ki, bütün bu hadisələr siyasi və hərbi çəkişmələrdən kənarda, türk ordusunun istefaya çıxmış əməkli zabitləri kimi yaşayan general qardaşların həyatında hər hansı dəyişilkiyə səbəb olmamışdı.
General-polkovnik Mehmet Nuri Berköz 1975-ci il yanvarın 18-də, 86 yaşında İstanbulda vəfat etmişdi. Türk qəzetləri bu xəbəri “Qurtuluş Savaşı komutanlarından general Nuri Berköz öldü!” – manşeti ilə vermişdilər. O, Türkiyə Cümhuriyyətinin ali hərbi mükafatı olan “İstiqlal madalyası” və digər orden-medallarla təltif edilmişdi.
İki qardaşı fərqləndirən başlıca cəhət Mahmud Bərközün sırf hərbçi olması, Mehmet Nuri Bərközün isə əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, daha geniş və çoxçeşidli fəaliyyət sahəsi ilə tanınmasıdır.
Mənbələrdə onun hərb taktikasına və tarixinə dair bir sıra kitabları rus dilindən türkcəyə çevirdiyi, eyni zamanda hərbi, siyasi və strateji məsələlərlə bağlı çoxsaylı məqalələrin müəllifi olduğu göstərilir.
Türk tarixi, türk dilçiliyi, fransız və rus klassikası generalın sevimli məşğuliyyətləri sırasına daxil idi. Türk Dil Qurumunun banisi Mustafa Kamal Atatürk 1936-cı ildə polyak mənşəli rus türkoloqu E.Pekarskinin (1858-1934) “Yakut dili sözlüyü”nün türkcə nəşrinin hazırlanmasına göstəriş verəndə bu işə cəlb olunanlar arasında Mehmet Nuri Bərköz də vardı.
Kitabın 1945-ci ildə İstanbulda çap olunmuş I cildinin müqəddiməsində deyilirdi: “Türk Dili Qurumunun yaradıcısı olan əbədi öndər Atatürk bu önəmli əsərin tez əldən türkcəyə tərcüməsini istəyincə, Qurum sözlüyü rusca bilən şəxslər arasında paylayaraq səkkiz ayda türkcəyə çevirdi”, “Yakut dili sözlüyü”nün tərcümə və çapa hazırlanmasında fəal iştirak edən, tərcüməçi və tərtibçilər sırasında yer alan “Rusca bilən şəxslər” arasında general-leytenant Hafiz Bıyıktay, polkovnik Mehmet Nuri Bərköz, professorlar Əbdülqadir İnan, Əhməd Cəfəroğlu, Rəşid Rəhməti Arat, Əli bəy Hüseynzadə, habelə Abdulla Battal, Kərim Odər, Şəfiqə Qaspralı və b. adlarına təsadüf olunur.
Göründüyü kimi, E.Pekarskinin həqiqətən də dünya türkologiyasına böyük töhfə olan üç cild və üst-üstə 1929 səhifədən ibarət “Yakut dili sözlüyü”nün cağdaş türkcədə işıq üzü görməsində əsas ağırlıq azərbaycanlı mühacirlərin, o cümlədən də hərbçi Mehmet Nuri Bərközün üzərinə düşmüşdü.
Müasir Türkiyənin qurucusu Kamal Atatürk Mehmet Nuri Bərközü yaxşı tanıyırdı, dəfələrlə şəxsi etimadını nümayiş etdirmişdi. Onun Ankaraya gələn sovet heyətlərini müşayiət etməsi, Atatürkün qeyri-rəsmi rus dili tərcüməçisi olması, sonralar isə Moskvada Türkiyənin hərbi müşaviri vəzifəsini tutması Bərközün SSRİ ilə hərbi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıqda Qazinin inandığı simalardan biri olduğunu söyləməyə əsas verir. Maraqlıdır ki, çağdaş türk yazıçısı Turqut Özarmanın “Şu çılğın türkler” romanında İzmir uğrunda həlledici savaş ərəfəsində Qazi Mustafa Kamalın yaxın çevrəsində olan vətənpərvər gənc hərbçilər sırasında “Yüzbaşı Mehmet Nuri”nin də surəti yaradılmışdır.
General Mehmet Nuri və Mahmud Bərköz qardaşlarının Türkiyədəki Azərbaycan mühacirətinin nümayəndələri ilə əlaqələri xüsusi maraq doğurur. Təbii ki, yüksək rütbəli hərbçilər olduqlarından onlar siyasi mühacirlərlə və mühacir təşkilatlarının təmsilçiləri ilə aralarında müəyyən məsafə saxlamalı idilər. Amma bununla belə həyatının son illərində Mehmet Bərközün Türkiyədəki “Dış türklərin” diaspor təşkilatları ilə, ilk növbədə də mühacir həmvətənləri ilə yaxından maraqlandığı və əlaqə saxladığı haqqında məlumatlar mövcuddur. Hər halda axtarışlar çox şeyi üzə çıxara bilər.
1918-ci ildə Bakının düşmən tapdağından qurtarılmasına görə bir şərəf borcumuz olan qardaş Türkiyə ordusunda xidmət etmiş, türk millətinin və türk dövlətinin İstiqlal Savaşına töhfələrini vermiş həmvətənlərimizin də adı və fəaliyyəti öz layiqli qiymətini almalıdır. Bununla tariximiz yalnız daha da zənginləşə bilər.
Qoşqar Salmanlı
