Cavanşir Feyziyev
Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı
Əhməd Kabaklının “Türkiyəni yoğuranlar” kitabına Ön Söz

Əhməd Kabaklı çağdaş Türkiyə elmi-ədəbi müstəvisində əhəmiyyətli xidmətləri ilə imzasını möhürləyən, ümumtürk milli mədəniyyətinin sütunu olan abidə şəxsiyyətlərdəndir. Görkəmli alimin öz əsərlərini oxumaqla yanaşı, müxtəlif ədəbi qaynaqlar sayəsində, xüsusilə də Bəşir Ayvazoğlunun “Göllübağdan köşə yazarlığına yürüyən yetim Ahmet Kabaklı” yazısı (“Türk ədəbiyyatı” dərgisi, 1997-ci il, ⁸№ 279, s.8-9) ümumtürk ədəbiyyatşünaslığına verdiyi töhfələr baxımından dəyər əmsalı misilsiz bir şəxsiyyətin – Əhməd Kabaklının ədəbi portretini təsəvvürümdə canlandırmış oldu. Bəşir Ayvazoğlunun yazısının işığında yola çıxaraq bir İnsanın necə mərhumiyyətlərdən, məşəqqətlərdən doğulub möhkəmləndiyini, mayası halallıqdan yoğrulan bünyəsini, zəhmətsevərlik və istedadın qovuşuğunda bütün mənalı ömrünü ədəbiyyata, sənətə, Sözə hizmətə – Haqq işinə həsr etdiyini müşahidə etmiş oldum.

Yoxluğunda işıqlı əməlləri sayğıyla anılanlar həqiqətən də xoşbəxt insanlardır. Əhməd Kabaklı bütün mənalı ömrünü milli şüurun oyanışına, ədəbiyyatşünaslıq elminin zənginləşməsinə, nəsillərin təlim və tərbiyəsinə həsr etməklə cəmiyyətin gözəl əsərlər, sağlam məfkurə sayəsində bütün naqisliklərdən arınıb doğru bir yola qədəm qoyacağına ürəkdən inanan və inandıran adamdır.
Bir elmi-tədqiqat institutunun on illərlə görə bilməyəcəyi işi təkbaşına yerinə yetirən, hər cür maddi-mənəvi çətinliklərə mətanətlə sinə gərən, min beş yüz ildən artıq mürəkkəb, keşməkeşli bir dövrün ədəbi, tarixi materiallarını, əlyazmaları, arxiv sənədlərini incələyib dəyərləndirən Əhməd Kabaklı bu xidmətləri ilə mənsub olduğu türk ədəbiyyatına, mədəniyyətinə misilsiz milli mənəvi töhfələr bəxş etmişdir
Milli ruhlu ədəbiyyat tarixçisi kimi Ahmet Kabaklının ərsəyə gətirdiyi beş cildlik “Türk ədəbiyyatı” tarixi bu sahəyə həsr edilən ilk və ən mükəmməl ensiklopediya, türk ədəbi-mədəni mühitinin dolğun və sanballı atlasıdır. Onun “Kültür imperializmi” (1970), “Müsəlman Türkiyə” (1970), “Məbəd və millət” (1970), “Yunus Əmrə” (1971), “Mehmet Akif Ərsoy” (1970), “Mövlana” (1975), “Təməllərin duruşması” (1989), “Güney-doğu yaxından” (1990), “Şeir incələmələri” (1992), “Doğudan doğuş” (1993), “Sultan-üş şüəra Nəcib Fazil” (1995), “Şairi Cahan Nədim” (1996), “Millətə vurulan canlı qandal – bürokratiya” (2002), “İstanbul gül dəstəsi” (2003), “İslamla qaynaşmış türk ədəbiyyatı” (2006), “Aşıq ədəbiyyatı” (2006), “Alpərən” (2007), “Nazim Hikmət” (2007), “Dövlət fəlsəfəmiz” (2007), “Türkiyəni yoğuranlar” (2008), “Çağlara hökm edənlər” (2008), “Fateh və İstanbul” (2011), “Divan ədəbiyyatı” (2011) və başqa kitabları ədəbiyyatşünaslıq elmimizin zənginləşməsində əlahiddə əhəmiyyət kəsb edən mənəvi xəzinədir.
Əsərlərində, xüsusilə “Türk ədəbiyyatı”nda xalq yaradıcılığına, “Bozqurd”, “Alp Ər Tonqa”, “Şu”, “Ergenekon”, “Törəyiş”, “Köç” və s. əfsanələrin şərhinə geniş yer ayıran Əhməd Kabaklı 1924-cü ildə Elazığda – əfsanəvi Harputda, Saray Xatun məscidinin müəzzini Ömər əfəndinin ailəsində dünyaya göz açmışdır.
Türkiyənin görkəmli ədəbiyyatşünaslarından olan Bəşir Ayvazoğlunun fikrincə, Əhməd Kabaklının ata-babaları Harputun Daşlıbağında meyvə, özəlliklə kabak yetişdirdikləri üçün onlara kabaklılar deyilirdi. Daha başqa bir dəyərləndirməyə – Sərvət Kabaklının düşüncələrinə görə isə bu nəslin nümayəndələri həmişə zəhmətsevərlikdə, xeyirxahlıqda öndə, irəlidə, qabaqda olduğu üçün xalq onlara Kabaklı adı vermişdir. Sonuncu fikrin dolğunluğunu, doğruluğunu, dürüstlüyünü zaman keçdikcə tarix özü də təsdiqləmiş oldu. Dövrün bütün məhrumiyyətlərinə, məşəqqətlərinə rəğmən zəhmətin və istedadın sayəsində Kabaklılar nəslinin öndə, qabaqda gedənləri bu soyadı qədim və böyük bir xalqın ədəbiyyat, mədəniyyət tarixinə ləyaqətlə həkk etdilər.
1926-cı ildə Harputda Kabaklılar ailəsinə ağır itki üz verir. Təsadüfi qəza nəticəsində Ömər əfəndi həlak olur. İki yaş yarımında ikən atasını itirən Əhməd Kabaklı çətinlik, yoxsulluq və ehtiyac içində böyümüş, anası Münirə xanımın himayəsi altında təlim-tərbiyə almış, anasından və xalasından çoxsaylı əfsanələr, nağıllar, atalar sözləri dinləmiş, Elazığda ibtidai məktəbi və liseyi yüksək qiymətlərlə başa vurmuşdur. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinin türkologiya bölümündə oxuduğu illərdə Əhməd Cəfəroğlu, Cəmil Meriç, Cahid Okurer, Mehmet Kaplan kimi görkəmli şəxsiyyətlərdən dərs almış Əhməd Kabaklı ilk tənqidi məqalələrini də tələbəlik illərində çap etdirir, 1948-ci ildə bu universiteti bitirdikdən sonra isə Diyarbəkir liseyində pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Bu şəhər onun həyatında və taleyində unudulmaz xoş duyğular yaradır, zərif izlər buraxır. Əhməd bəy Diyarbəkir qız liseyində riyaziyyat müəlliməsi işləyən Məşkurə xanımla tanış olur və onunla ailə həyatı qurur. 1950-ci illərdə Milli Təhsil Nazirliyi onu təhsilini davam etdirmək üçün Parisə göndərir, qayıtdıqdan sonra İstanbul Pedaqoji İnstitutunda müəllimliyə başlayır, eləcə də İstanbul Texniki Universitetində ədəbiyyatdan dərs deyir. 70-ci illər Türkiyəsinin mədəniyyət aləmində iki böyük ədəbi hadisə Əhməd Kabaklı ilə birbaşa bağlıdır. Mətbuat ailəsinə 1972-ci ilin yanvarın 15-də ilk uğurlu sayı ilə qədəm qoyan “Türk ədəbiyyatı” dərgisi Əhməd Kabaklının təsisçiliyi və baş redaktorluğu ilə yaranmış və az vaxtda ədəbi qüvvələri ətrafında cəmləyərək milli məfkurəyə, mənəvi dəyərlərə söykənən yeni cərəyanın, çağdaş ədəbi məktəbin təməlini qoymuşdur. Digər əlamətdar hadisə isə dərgidən 6 il conra – 1978-ci ildə dövrün görkəmli siyasət, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin iştirakı ilə Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin yaradılması idi. Əhməd Kabaklının öndərliyi ilə vəqfin üzvləri arasında Süleyman Dəmirəl, Alparslan Türkeş, prof. Məhərrəm Ergin, prof. Faruk Kadri Timurtaş, prof. Mehmet Kaplan, prof. Tahsin Banguoğlu, Necip Fazil Qısakürək, qurucuları sırasında Sevinc Çokum, İskender Öksüz, Tahir Kutsi Makal, İrfan Atagün, Halis Akaydın, İsmayıl Gerçəksöz və başqa tanınmış qələm əhli yer almışdır. Bu günədək Türk Ədəbiyyatı Vəqfi və “Türk ədəbiyyatı” dərgisi eyni ideala – türkçülüyə və türk ədəbiyyatına ləyaqətlə xidmət etməkdədir.
“Mehmet Akif”, “Mövlana”, “Yunis Əmrə”, “Şeir təhlilləri”, “Divan ədəbiyyatı”, “Aşıq ədəbiyyatı”, “Nazim Hikmət”, “Şairlər sultanı Nəcib Fazil”, “Təsəvvüf, təriqət və ədəbiyyat” adlı kitabları onun ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətinin geniş əhatə dairəsini təsəvvür etməyə imkan verir. Həm də Ankara Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş Əhməd Kabaklının siyasi mövzularda yazdığı kitablar cəmiyyətdə rəğbətlə qarşılanmışdır. Onun “Təməllərin duruşması”, “Qazi və Atatürkçülər”, “Mədəniyyət imperializmi”, “Məbəd və millət”, “Millətə vurulan canlı qandal: bürokratiya”, “İnsan və irfan”, “Türkiyəni yoğuranlar”, “Sərhədlərin o tayı” kitablarında yaşadığı dövrdə Türkiyədə və ətrafında cərəyan edən hadisələrin təhlili və təqdimatı əsas yer tutur.
Ədəbiyyat tarixçiliyinə xüsusi diqqət yetirən professor Əhməd Kabaklının “Türk ədəbiyyatı” adlı 5 cildlik kitabı ali məktəblərdə istifadə üçün əhəmiyyətli olsa da, dərslik deyildir. Əslində, çoxcildliklər adətən akademik nəşr hesab olunur. Əhməd Kabaklının “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyi akademik səviyyədə yazılsa da, kitab geniş oxucu auditoriyası üçün hesablanmışdır. Ona görə də son nəticədə professor Əhməd Kabaklının kitabı elmi-populyar xarakterli akademik nəşr kimi hazırlanmış və daha çox elm və ədəbiyyat adamlarının istifadəsi üçün yazılıb nəşr edilmişdir. Müəllif ali məktəblərdə dərs dediyi üçün türk ədəbiyyatının əsas simalarından hər biri haqqında yığcam oçerklər verməklə, burada yazıçı və şairlərin həyatı və yaradıcılığının ən zəruri məsələlərindən söz açmaqla “Türk ədəbiyyatı”nın universitetlər üçün də faydalı olmasına çalışmışdır. Lakin Əhməd Kabaklı uzun illər ərzində həm də müxtəlif qəzetlərdə çalışdığı, “köşə yazıları” çap etdirdiyinə görə onun qələmindən çıxmış “Türk ədəbiyyatı”nda publisistika da müəyyən dərəcədə özünə yer qazanmışdır. Hətta yeri gəldikcə Əhməd Kabaklı az da olsa müxtəlif portret-oçerklərində yazıçı və şairlərin həyatında baş vermiş hadisələrdən də epizodik şəkildə bəhs etmişdir. Elm ağırlıqlı publisist üslub Kabaklının yazdığı ədəbiyyat tarixinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Lakin üslubdakı publisist üslubi çalarlar kitabın elmiliyini, nəzəri səviyyəsini qətiyyən azaltmamışdır. Ədəbiyyat tarixinin bu formatda təqdimi elmi-nəzəri qənaətləri akademik çevrələrlə yanaşı, geniş oxucu auditoriyasına çatdırmağa uğurla xidmət edir. Əhməd Kabaklının “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyi geniş mənada “Ədəbiyyat maraqlıları üçün Əl kitabı” səviyyəsində qəbul olunur.
Bununla belə, Əhməd Kabaklı öz kitabını necə adlandırmaq üçün ciddi axtarışlar aparmışdır. O, “Türk ədəbiyyatı”nı əvvəlcə “Aydınlar üçün ədəbiyyat” adlandırmaq istəmiş, lakin həmin anlayışın kitabdan istifadənin dairəsini məhdudlaşdıra biləcəyini düşünərək bu addan imtina etməli olmuşdur. İnformasiya tutumuna və ədəbi-tarixi məlumatlarla zəngin olduğuna görə nəşrin “Ədəbiyyat ensiklopediyası” adlandırılması da məqbul sayılmamışdır. Sırf ədəbiyyat tarixçiliyi istiqamətində yazılmadığı üçün Əhməd Kabaklı kitabını “Türk ədəbiyatı tarixi” də adlandırmamışdır. “Türk ədəbiyyatı” adı ilə təqdim olunması kitabda Türkiyədə və çevrəsindəkibədəbiyyatın bütün inkişaf mərhələlərini oxuculara çatdırılması mənasını daşıyır.
Professor Əhməd Kabaklının “Türk ədəbiyyatı”na yazdığı “Ön söz”də kitabın mahiyyəti aşağıdakı kimi izah olunur: “Türk ədəbiyyatının bilinməyən köşələrini aydınlatmaq üçün hörmətli universitet müəllimlərinin apardıqları tədqiqatlar və incələmələr ancaq “ixtisas etibarı” olan dar bir çevrəyə səslənməkdədir. Bunların mövzuları çox məhdud dairədə olduğu üçün ədəbiyyat maraqlısı olan gənclərə və başqa məslək sahiblərinə maraqlı təəssürat doğuracağını söyləmək çətindir. Yetişən gəncliyə türk ədəbiyyatının bilik və sevgisini verməyə borclu olan lise kitablarına gəlincə, bunların hörmətli müəllifləri bütün ədəbiyyatımızı bir neçə ədib və onlardan seçilmiş iki-üç mətn ilə tanıdıb sevdirmək möcüzəsi göstərməyə məcburdurlar. Yarısı Batı ədəbiyyatına ayrılan kitabların səhifələri onsuz da sınırlıdır… Sənətləri mətnlərlə ortaya qoymaqla onların tarixi, sosial, estetik, iqtisadi düşüncə qaynaqlarını araşdırmaq imkanı yoxdur”.
Professor Əhməd Kabaklının ilk dəfə 1965-1972-ci illərdə çap olunmuş “Türk ədəbiyyatı” kitabı Türkiyədə çoxəsrlik ədəbiyyat tarixinin seçilmiş təmsilçilərini deyil, demək olar ki, bütün əsas simalarının həyatı və yaradıcılığını oxuculara çatdıran və bu sahədəki boşluğu dolduran birinci genişhəcmli nəşrdir. Yazıldığı vaxtdan yarım əsrdən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, “Türk ədəbiyyatı” kitabı indi də Anadolu türkləri və digər türk xalqları ədəbiyyatının bütöv mənzərəsini tam əhatə edən geniş, ümumiləşdirilmiş və fərqli tədqiqat əsəri kimi qəbul olunur. Təkbaşına yazdığı “Türk ədəbiyyatı” adlı 5 cildlik kitabı ilə Əhməd Kabaklı böyük bir elmi-tədqiqat institutunun işini yerinə yetirmişdir.
Əhməd Kabaklının “Türk ədəbiyyatı” çoxcildliyində ədəbiyyat nəzəriyyəsi özünəməxsus yer tutur. Kitabın birinci cildi tam olaraq ədəbiyyat nəzəriyyəsi anlayışlarına həsr edilmişdir. Bu, sonrakı cildlərdə əks etdiriləcək proseslərin mahiyyətini aydın surətdə başa düşmək üçün açar rolunu oynayır. Əhməd Kabaklı “Ədəbiyyat nədir?” sualından başlayaraq, ədəbi növlər və janrlar, bədii təsvir və ifadə vasitələri, ədəbi cərəyanlar və vəznlər haqqında yığcam elmi məlumatları kitaba daxil etmişdir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair anlayışlar şərh edilərkən Qərb ədəbiyyatından, xüsusən fransız elmi-nəzəri fikrindən də misalların gətirilməsi, istinadların verilməsi Əhməd Kabaklının geniş elmi dünyagörüşə, əhatəli bilik və məlumata malik olduğunu göstərir. Analitik təhlil və şərhlər kitabdakı nəzəri materialı elmi səviyyədə çatdırmağa şərait yaradır. Əhməd Kabaklı türk təfəkkürlü və Qərb dünyagörüşlü ədəbiyyat nəzəriyyəçisidir. O, hətta bəzi hallarda Avropa ədəbiyyat terminlərini türkləşdirmək baxımından yeni sözlər icad etmişdir. Əhməd Kabaklı Qərbdə geniş yayılmış Eksiztensializm cərəyanının adını türk ədəbiyyatşünaslığına uyğunlaşdıraraq “varoluşçuluq akını” adlandırmışdır. O, ədəbiyyatın tərifindən bəhs edərkən də Qərbçi baxışlara nəzər salmaqla yanaşı, özünün yaratdığı aşağıdakı tərifi diqqətə çatdırır: “Ədəbiyyat – bilik, ehtimal və müşahidələrə dayanan duyğular, düşüncələr və xəyalların yardımı ilə gözəl söz və yazı əsərləri meydana gətirmə sənətidir”. Digər ədəbiyyat anlayışları haqqında da Əhməd Kabaklının özünəməxsus baxışı vardır. Kitabdakı təriflərin əksəriyyəti Əhməd Kabaklıya məxsusdur. Bunlar Əhməd Kabaklının geniş mənada ədəbiyyatı dərindən qavradığını, hər ədəbi anlayışın mahiyyətinə işıq salmaq imkanlarını və ümumiləşmiş elmi-nəzəri mülahizələr irəli sürmək istedadına malik olduğunu göstərir.
Xatirələrini oxuduqca yazdıqlarından bu qənaətə gəlmək olar ki, 1990-cı illərdə Əhməd Kabaklı iki dəfə Bakıda olmuşdur. Sonuncu dəfə Azərbaycana gələrkən Türk xalqları ədəbiyyatının istedadlı araşdırıcısı Əli Şamillə görüşmüş, ona geniş müsahibə vermişdir. Böyük Ustad radio-müsahibəsində düşüncələrini və arzularını dilə gətirərək deyir: “Mən Ahmet Kabaklı olarak, tabii milliyyətçi düşüncələri bəyan edərim, ayrıca “Tərcüman” qazetəsində yazarım, davamlı köşə yazısı yazarım. Azərbaycan oxucusunu bu səfər keçən gəlişimə görə daha ferahlamış, daha kəndinə gəlmiş olaraq gördüm. İnşallah növbəti gəlişimlə daha başqa özəlliklər görəcəm. Mən heç şübhə etmiyorum. İstədiyim bütün məsələm türk insanının bir-birilərini sevmələridir, Türkiyəyi sevmələridir, türk dünyasını sevmələridir və bu şəkildə çox fərahlı günlərə doğru birlik olaraq gedə biləcəyimizə inanıyorum…”
Əhməd Kabaklının qəlbində həmişə Azərbaycan sevgisi çağlamışdır. Hələ 1983-cü ilin iyun ayında televiziyada “Dədə Qorqud” filmini seyr etdikdən sonra “Tərcüman” qəzetində fərəh və iftixar hissiylə yazırdı: “21 iyun televiziyada “Dədə Qorqud”u Azərbaycanda yaradılmış film kimi seyr etdik. Hər şeydən öncə bu filmi yaradan azəri qardaşlarımıza təşəkkürümüz var: Nədən? Ən azı bizim görəcəyimiz işi gördükləri üçün və bizə “Dədə Qorqud” kimi bir dastanımızın var olduğunu xatırlatdıqları üçün. Soyumuzun fəzilətlərini, igidliklərini, mərasimlərini, Allaha və dövlətə hörmətlərini, yalana nifrətlərini, cihadlarını, təmiz eşqlərini bir müqəddəs əfsanə mühiti içində bizə anlatdırdıqları üçün. Oğuzların vətən sevgisi, torpaq sevgisi yaxşı göstərildiyi kimi, saf və təmiz dindarlıqları da dilə gətirilə bilərdi. Ancaq azəri soydaşlarımız haqlı olaraq deyə bilər ki: “Biz kiçik qardaşlarıq. Dini və millətləri rədd edən yabançı bir rejimdə, biz bunu edə bildiksə, yenə də böyük hünər və uğur sayılmalıdır. Daha gözəlini, daha yaxşısını biz, əlbəttə, sizdən gözləyirik. Sizin rejissorlarınız, aktyorlarınız, bəstəkarlarınız hardadır?” “Dədə Qorqud”un 12 boyunu bir araya gətirib, dünyanın ən gözəl dastanlarından birini ondan çıxaracaq şairləriniz, ədibləriniz hardadır? Niyə baxmırsınız soyunuz oğuzların o eşsiz dillərinə, mərasimlərinə, inanclarına. Yoxsa sizi də “Əcəl alıb, yer gizləmişdir?”
Əhməd Kabaklının bu sətirləri qələmə almasından bu günümüzü 40 ilə yaxın bir zaman məsafəsi ayırır. Yazıldığı dövrlə müqayisədə bu fikirlər adi sözlərdən ibarət deyildir. Hər cümlədə millətinin taleyi üçün döyünən narahat bir qəlbin çırpıntısı, yüz illərlə bir-birindən ayrı düşmüş, parçalanmış türk xalqlarının ortaq keçmişinə sahiblik duyğusunun aşılanması üçün müdrik bir ziyalının atəşin səslənişi duyulmaqdadır. Əhməd Kabaklının bu cəsarətli fikirləri ilk növbədə dəmir pərdəli rejimlərin qadağalarından daha çox içimizdəki biganəliyə, soyuqluğa ünvanlanıb. Oğuzların vətən, torpaq sevgisinin filmdə qabardılmasını Əhməd bəy yüksək dəyərləndirir. Çünki o özü də oğuz ellərinin, türk dünyasının bir Dədə Qorqudu idi.
Əhməd Kabaklının türk millətinə namuslu, ləyaqətli xidmətinə görə aldığı çoxsaylı ödüllər, mükafatlar sırasında birinin yeri xüsusilə seçilməkdədir. Aydınlar Ocağının və 55 müstəqil qurumun birgə qərarı ilə ona Atatürk Kültür Mərkəzində 1996-cı ilin dekabr ayında keçirilən və dövlət məmurlarının da qatıldığı yığıncaqda Şeyxül-mühərrir fəxri adı verilmişdir. Bu adı o sanballı əməyinə verilən ən yüksək dəyər kimi qəbul etmiş və ömrünün sonunadək Şeyxül-mühərrir (yazarların mənəvi başqanı) titulunu iftixar hissi ilə daşımışdır.
Türk Dil qurumunun həqiqi üzvü olan Əhməd bəyin 1978-ci ildə  yaratdığı və ömrünün sonuna qədər başçılıq etdiyi Türk Ədəbiyyatı Fondu Cumhuriyyət dönəmində Türkiyənin  əsas ədəbiyyatşünaslıq mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Bu gün isə təkcə Türkiyənin deyil qardaş türk dövlətlərinin də ədəbi birlik ünvanı hesab olunan Türk Ədəbiyyatı Fondu həm də böyük mütəfəkkirin əsərlərinin müzakirə olunduğu elm – sənət məbədidir.
Əhməd Kabaklının bizə doğma olan əsərləri kimi, mənəvi mirası olan Türk Ədəbiyyatı Fondu İstanbula gedən hər bir Azərbaycan ziyalısı üçün müqəddəs ocaqdır. Bu, tarixən belə olmuşdur, bu gün də belədir, yarın da belə olacağı mütləqdir…