1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini imzalamaqla Azərbaycanın müstəqilliyini dünyaya bəyan etdi. Şərqdə müsəlman və Türk dünyasının ilk demokratik, hüquqi, dünyəvi və parlamentli respublikasını yaratmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti istiqlaliyyətimizi elan etməklə xalqımızın müstəqillik əzmini nümayiş etdirirdi. İmperiya əsarətindən azad olmaq uğrunda Məmməd Əmin Rəsulzadənin liderliyi ilə Azərbaycan ziyalıları tərəfindən aparılan mücadilə xalqımızın çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə əsaslanan yeni demokratik parlament respublikasının yaradılması ilə nəticələndi.
Bunu AZƏRTAC-a açıqlamasında Milli Məclisin deputatı Cavanşir Feyziyev deyib.
O bildirib ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün dövlət atributlarını təsdiq etdikdən dərhal sonra bütün ölkə vətəndaşlarına eyni hüquqlar verməklə imperiya dövründə mövcud olmuş irqi, milli, dini və sinfi bərabərsizliyi ləğv etdi. Kişilərlə bərabər 18 yaşına çatmış qadınlara da səs hüququnun tanınması isə həmin dövrdə nəinki Şərqdə, bütövlükdə Avrasiyada ən yüksək demokratiya örnəyi idi.
“Avropanın demokratik dəyərləri ilə Şərq mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqımızın milli və siyasi şüurunun, yüksək mədəniyyətinin nəticəsi idi. Müstəqil, azad, demokratik respublika qurmaq məqsədini qarşıya qoyan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqın öz müqəddəratını təyin etməyə qadir olduğunu nümayiş etdirdi və milli mənlik şüurunu dövlətçilik timsalında daha da möhkəmləndirdi.
XX əsrin əvvəllərində formalaşmış beynəlxalq siyasi şəraitdə müsəlman Şərqində ilk demokratik respublikanın məhz Azərbaycan xalqı tərəfindən yaradıldığını vurğulayan Ulu Öndər Heydər Əliyev deyirdi: “Müsəlman Şərqində ilk demokratik cümhuriyyətin məhz Azərbaycan torpağında yaranması xalqımızın o dövrdə və o illər ərəfəsində – XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində milli müstəqillik, azadlıq duyğuları ilə yaşaması ilə bağlıdır. O illərdə xalqımızın qabaqcıl şəxsiyyətləri, mütəfəkkir adamları, ziyalıları xalqımızda milli azadlıq, milli müstəqillik duyğularını gücləndirmiş, milli dirçəliş, milli oyanış əhval-ruhiyyəsi yaymış və bunların hamısı məntiqi olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır”.
Cəmi 23 ay mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qısa dövr ərzində çox böyük işlər görə bildi. Azərbaycanın ilk parlamenti, hökuməti yaradıldı, dövlət atributları təsis olundu, dövlət quruculuğu sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Yeni respublikanın beynəlxalq münasibətlər sistemində tanınması, diplomatik müstəvidə milli maraqların qorunması istiqamətində mühüm addımlar atıldı. Parlamentin qəbul etdiyi qanunlar milli müstəqilliyin möhkəmləndirilməsində, ölkədə siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafın təmin olunmasında, habelə demokratik prinsiplərin möhkəmləndirilməsində əsaslı rol oynadı”, – deyə deputat vurğulayıb.
Onun sözlərinə görə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması dünyada baş verən siyasi-hərbi gərginliklər şəraitində həyata keçirilirdi. Birinci dünya müharibəsinin fəsadları Cənubi Qafqazda da qarşıdurmaları gücləndirmiş və Şərqi Anadoluda öz mənfur planlarını həyata keçirə bilməmiş erməni millətçilərini daha da azğınlaşdırmışdı. Xaricdən dəstəklənən erməni quldur dəstələri Rusiya bolşevikləri ilə əlbir olaraq Bakıda və ölkənin müxtəlif bölgələrində dinc əhaliyə qarşı silahlı hücumlar təşkil edir və bu yolla Azərbaycanın müstəqilliyinə mane olmağa çalışırdılar.
Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycan hökuməti mövcudluğunun ilk günlərindən etibarən Milli ordu quruculuğuna başlamış və xalqı yeni yaranmış dövlətin müdafiəsinə səfərbər etməyə nail olmuşdu. Müstəqillik mücahidlərinin fədakarlığı nəticəsində və Osmanlıdan köməyə gəlmiş Qafqaz İslam Ordusunun dəstəyi ilə Bakı işğalçılardan azad edilmiş və milli hökumət Gəncədən Bakıya köçürülmüşdü. Qısa müddət ərzində olduqca mütərəqqi müddəaları özündə əks etdirən çoxsaylı qanunlar qəbul olunmuşdu. 1918-ci ilin avqustunda “Xalq maarifinin, məktəblərin milliləşdirilməsi haqqında” qərarla tədris müəssisələrində təhsilin ana dilində aparılmasına başlandı. 1919-cu ilin sentyabrında Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən Bakı şəhərində universitet açmaq haqqında qanun qəbul edildi. Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətə başlaması milli və peşəkar kadrların hazırlanması istiqamətində atılmış mühüm addım idi. Xalq Cümhuriyyəti dövründə universitet ilə yanaşı, digər ali və orta təhsil müəssisələrinin, habelə mədəniyyət ocaqlarının açılması üçün də hazırlıq işləri aparılırdı. Eyni zamanda, ədliyyə orqanları və məhkəmələrin fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra qərarlar qəbul olunmuşdu. 1918-ci il mayın 28-də – Cümhuriyyətin yarandığı gün Ədliyyə Nazirliyi də təsis edilmişdi. 1918-ci il noyabrın 14-də Azərbaycan Məhkəmə Palatasının Əsasnaməsi, noyabrın 22-də isə Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsi təsdiq edilib.
Həmin illərin yeni dünya düzəninin formalaşdığı bir dövr olduğunu deyən Cavanşir Feyziyev əlavə edib: “Milli hökumətin qarşısında dayanan əsas vəzifələrdən biri Paris Sülh Konfransında müttəfiq dövlətlər tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tanınmasını, habelə dünyanın aparıcı dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrin yaradılmasını təmin etmək idi. Buna görə də, ilk növbədə, Avropanın bir sıra ölkələrinə Azərbaycan Respublikasının qurulması barədə rəsmi məlumat göndərildi. Xalq Cümhuriyyətinin dünya birliyi tərəfindən beynəlxalq hüququn subyekti kimi tanınması 1920-ci ilin aprel ayında bolşevik işğalından sonra Azərbaycanın bir dövlət kimi dünyanın siyasi xəritəsindən silinməsinin qarşısını aldı.
Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasını tarixi hadisə kimi dəyərləndirərək demişdi: “…Biz haqlı olaraq fəxr edirik ki, məhz Azərbaycan xalqı müsəlman aləmində ilk demokratik respublikanın yaradılmasının müəllifi olmuşdur”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin 20 aprel tarixində Rusiya bolşevikləri tərəfindən işğal olundu. Təxminən 70 il davam edən sovet dövrü Azərbaycan xalqının müstəqillik ideallarına sədaqətini və müstəqillik uğrunda mübarizə əzmini qıra bilmədi. 1991-ci ildə yenidən müstəqilliyinə qovuşan Azərbaycan Respublikası dünya siyasi sistemində ən ağır böhranın yaşandığı yeni dövrdə öz suverenliyini qoruyub saxlamağı bacardı. 1993-cü ildə ölkədə hökm sürən ağır siyasi-iqtisadi böhran şəraitində hakimiyyətə qayıdan Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunması üçün qətiyyətli tədbirlər gördü, ölkədə davamlı ictimai-siyasi sabitliyi bərqərar etdi. Müstəqilliyin əldə edilməsi mürəkkəb bir proses olsa da onu qoruyub saxlamaq daha çətin və daha məsuliyyətli bir vəzifədir. Həmin dövrdə Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarına təcavüzü bir tərəfdən daxili münaqişələr yaradırdı, digər tərəfdən ölkəni çətin bir vəziyyətə salmışdı. Məhz belə bir şəraitdə xalqın təkidi ilə hakimiyyətə gələn Ulu Öndər dövlətimizin və dövlətçiliyimizin qorunub saxlanılmasında əvəzsiz rol oynadı. 1993-2003-cü illərdə Heydər Əliyevin yürütdüyü uğurlu siyasət sayəsində Azərbaycan cəbhə bölgəsində atəşkəsə nail oldu, uzun illər ərzində ölkədə davam edən iqtisadi tənəzzülün qarşısı alındı və “Əsrin Müqaviləsi” ilə yeni sabitlik və davamlı inkişaf dövrünə qədəm qoydu. Ulu Öndərin hakimiyyəti illərində Azərbaycan özünün geosiyasi imkanlarını gerçəkləşdirməyə başladı və Prezident İlham Əliyevin ölkəyə rəhbərliyi illərində ölkəmiz dünyada miqyasında nüfuzlu bir dövlətə çevrildi. 2020-ci ilin Vətən müharibəsi müstəqilliyimizin bərpası illərində işğala məruz qalmış torpaqlarımızın azad edilməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan bu gün dünyada müstəqil siyasət yürüdən azsaylı dövlətlərdən biri kimi dünya miqyaslı siyasi proseslərdə öz dəst-xəttini nümayiş etdirir və milli maraqlara əsaslanan mövqeyini uğurla müdafiə edir. Bu gün beynəlxalq siyasətdə özünəməxsus yeri və rolu olan Azərbaycan Respublikası 1918-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi kimi azadlıq və müstəqillik ideallarını yaşatmaqda davam edir”.
