Türk Tarix Cəmiyyətinin keçmiş prezidenti, “Erməni köçü” və “Sürgündən soyqırıma” kitablarının müəllifi, professor Yusuf Halaçoğlu ABŞ prezidenti Cozef Baydenin 1915-ci il hadisələrini “erməni soyqırımı” kimi qiymətləndirən bəyanatı ilə bağlı “Haber Global”ın əməkdaşı Tuğba Suiçmezə eksklüziv müsahibə verib.
Veteninfo.az “Report”a istinadən xəbər verir ki, müxbir ona Osmanlı torpaqlarında qurulan ilk erməni terror təşkilatı olan Qara Xaç Cəmiyyətinin fəaliyyətindən tutmuş, 1923-cü ildə ermənilərə verilən 1 milyard 300 milyon dollarlıq təzminata qədər bütün detallarla bağlı suallar ünvanlayıb.
15 il Türk Tarix Cəmiyyətinə rəhbərlik etmiş və bu mövzuda bir neçə kitabın müəllifi olan Yusuf Halaçoğlu erməni məsələsinin tarixini və bu gününü açıqlayıb.
– Osmanlı İmperiyasını sürgünə aparan dövrdə nə baş verdi?
– 1812-ci ildən başlayaraq ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Fransa, Rusiya, Avstriya və İtaliya Osmanlı torpaqlarında missionerlik məktəbləri açdılar. Təbii ki, onlara rəhbərliyi isə ABŞ edirdi. Hətta 1845-ci ildə gələn Amerika missionerləri məktəblər açmağa başladılar və burada yalnız qeyri-müsəlmanlar qeydiyyatdan keçdilər. Əsrin sonlarında yalnız Almaniya, İngiltərə, Fransa və Amerika tərəfindən qurulan məktəblərin sayı 1244 idi və bunlardan 625-i Amerikada idi. Bu məktəblərlə milliyyətçilik fikri yalnız Osmanlı İmperiyasındakı xristianların beyninə yeridilirdi.
– Sizcə, həmin dövrün supergüclərinin Osmanlı erməniləri ilə bağlı planları nə idi?
– Onlar müstəqil erməni dövləti yaratmaq fikri ilə hərəkət etdilər. 1877-78-ci illərdə Osmanlı-Rusiya müharibəsi zamanı imzalanan San-Stefano (Yaşılköy) sülh müqaviləsinin 61-ci maddəsində “ermənilərin yaşadıqları yerlərdə islahat keçiriləcək” müddəası yer almışdı. Rusiya, İngiltərə və Almaniya Osmanlı İmperiyasını parçalamaq planları qurmuşdular. Onlar Osmanlı İmperiyasında yaşayan xristianları öz tərəflərinə çəkərək üstünlük və təsir qazanmaq üçün yarışa girmişdilər. Rusiya ermənilərin tərəfində olduğunu göstərmək üçün belə bir maddəni ora daxil etdirmişdi.
– Bəs Osmanlıda ilk erməni terror təşkilatı nə vaxt yaradılmışdı?
– 1878-ci ildə Berlin sazişinin imzalanması ilə ermənilərin daha çox məskunlaşdığı Ərzurum, Sivas, Van, Bitlis və Elazığda islahatlar aparmaq üçün Van şəhərində Qara Xaç Cəmiyyəti yaradıldı. Bunlar Amerikadakı Ku Kluks Klan irqçi təşkilatı kimi tamamilə irqçi, qanunsuz birliklər idi. “Hnçak” 1881-ci ildə Cenevrədə, “Daşnaksütyun” isə 1889-cu ildə Tbilisidə yaradılmışdı. Bu təşkilatların nizamnamələrində müharibə və silahlarla erməni dövləti yaratmaq məqsədli müddəalar yer alırdı. Onlar Osmanlı bankına basqın etdilər, Sultan Əbdülhəmidi qətlə yetirməyə çalışdılar, Osmanlı tərəfdarı olanları, erməniləri dəstəkləməyənləri və dövlət adamlarını öldürdülər. Sultan Əbdülhəmidin cümə namazından sonra şeyxülislamla bir dəqiqə görüşməsi ona sui-qəsddən qaçmağa kömək etdi. Osmanlılar onları həbs edib məhkəmə qarşısına çıxardılar. Ancaq bu insanlar qərblilərin təzyiqi altında sərbəst buraxıldı.
– Həmin dövrdə Anadoluda nə qədər erməni yaşayırdı?
– Şərqi Anadolu bölgəsi də daxil olmaqla ermənilər heç bir vilayətdə çoxluq təşkil etmirdilər. Bitlis müsəlmanlarla müqayisədə 33 faiz əhalisi olan ən sıx yerdir. Anadoluda ümumilikdə 19 faiz erməni əhalisi var. Bu dəstələrin əksəriyyəti qazanmaq və müsəlmanları qaçırmaq üçün mülki insanları qətlə yetirirdilər. Erməni dəstələri 1915-ci ildən əvvəl etnik təmizləməyə başlamışdı.
– Ermənilər Osmanlı İmperiyası Birinci Dünya müharibəsinə daxil olduqda nə etdilər?
– Osmanlı Birinci Dünya müharibəsinə girərkən ermənilərə “bizim tərəfimizi tutun, müharibədən sonra üç vilayətdə sizə muxtariyyət verəcəyəm” dedi. Ancaq ermənilər bunu qəbul etmədilər. 1914-cü ildə osmanlılar Çanaqqala, Qafqaz, Mosul və Fələstin kimi dörd cəbhədə vuruşarkən ermənilər daxildə 23 yerdə üsyan etdilər. Rabitə əlaqəsinin qarşısını almaq məqsədilə teleqraf kabellərinin və silah-sursatın daşınmasının qarşısını almaq üçün dəmir yollarının yerləşdiyi mühüm yerləri ələ keçirdilər.
– Bəs 17 apreldə nə oldu?
– 17 apreldə Van yerlə bir oldu. Bu bölgədə 80 min adam məhv edildi. Gənc qızları Akdamar kilsəsinə aparıb onlara təcavüz etdilər, işgəncə verdilər. Qadınlar iffətlərini qorumaq üçün özlərini Van gölünə atırdılar. Mən aprelin 17-nin Ermənilərin törətdiyi qətliamı günü kimi qeyd edilməsi və “İffət abidəsi” qoyulması üçün parlamentə təklif göndərdim. Amma təklifim komissiyaya belə çıxarılmadı.
– Niyə ermənilər 24 aprel tarixini qondarma “soyqırımı” anma günü olaraq seçdilər?
– Aprelin 24-də Ramgavar, Armanekan, Hnçak və Daşnak təşkilatının 235 üzvünün tutulması barədə qərar qəbul edildi, lakin bu insanlar yalnız həbsxanalara göndərildi. Yəni öldürülmədilər. Bu, ermənilərin “soyqırım günü” adlandırdıqları 24 apreldir. Sadəcə “ideya müəllifləri” tutulduğuna görə həmin günü “soyqırımı” günü kimi xatırlayırlar. Halbuki heç kim öldürülməyib.
– Osmanlı deportasiya prosesini idarə edərkən hansı tədbirləri gördü?
– Bütün qubernatorlara deportasiya olunan ermənilərlə necə davranılacağı və necə tədbirlər görüləcəyi barədə bildirişlər göndərilirdi. Tədbirlərə gedənlər üçün qida, təhlükəsizliyi və ibadəti təmin etmək və ehtiyac olduqda xəstəxanalar qurmaq daxil idi. Qiymətli əşyalarını aparmalarına da icazə verilirdi. Təhlükəsizlik quldurlara hücum olduqda göndərilir. Düşünün, bir tərəfdən dünya ilə mübarizə apararkən deportasiya olunanları qorumaq üçün hərbi güc də təmin edirsiniz. Osmanlı dövlətində getdikləri yerdə ibadət edə bilmək üçün kilsələr tikilmişdi. Gündəlik böyüklər üçün 60, yetkinlik yaşına çatmayanlar üçün 20 manat ayrılırdı. Tələt Paşanın imzası ilə digər dövlətlərə kömək etməyə icazə verilirdi.
– Deportasiya zamanı ölümlərin səbəbi nələr və kimlər idi?
– Bəzi dəstələr tərəfindən edilən basqınlar zamanı ermənilər yolda öldürülürdü. Sayı bəlli olmasa da, ölümlər 8 500-ə yaxın idi. Bu qətllər dövlət tərəfindən deyil, quldurlar tərəfindən edilirdi. 1915-ci ilin oktyabrında bu basqınlardan məsul olan 1673 nəfər hərbi məhkəməyə gətirildi. Onların arasında vəzifələrinə laqeyd yanaşan və ya yerinə yetirməyən dövlət məmurları da vardı. Məsələn, Teşkilati Məhsusadan iki nəfər məhkəməyə gətirilmişdi. 1673 nəfərdən 67-nə ölüm hökmü verilmişdi. Beləliklə, dövlət cinayətkarları cəzalandırırdı.
– Ümumilikdə neçə min erməni sürgün edildi, nə qədəri geri döndü?
– Araşdırmalarımıza görə, təxminən 500 min köçürülmə olub. 1918-ci il fərmanından sonra hazırlanmış sənəddə Osmanlı torpaqlarında 644 900 erməninin yaşadığı göstərilir. Bu, Anadoludan heç vaxt getməyənləri nəzərə alaraq əldə edilən rəqəmdir. Məsələn, Kastamonu və İstanbuldakı ermənilər sürgün edilmədi, olduğu kimi qaldılar. Etnik bir qrupun məhv edilməsindən isə söhbət gedə bilməz.
– Baydenin açıqlamasından sonra ermənilər təzminat tələb edə bilərmi?
– 1918-ci ilə qədər Balkan mühacirləri ermənilərin tərk etdikləri evlərdə məskunlaşırdılar. Ermənilər geri qayıtdıqda oradakı mühacir çıxarılacaq və ev erməniyə veriləcəkdi. Ancaq köçkün evə əlavələr etsəydi və ya erməni əmlakına ziyan dəysəydi, Osmanlı da ona təzminat verərdi. O zaman geri qayıtmayıb Amerikaya köçən 218 min erməni var idi. 1923-cü ildə Amerika ilə Türkiyə arasında imzalanan müqavilə ilə Amerikadakı ermənilərə 1 milyard 300 milyon dollar təzminat verilmişdi. Amerikadakı ermənilər artıq bu pulu almışdılar. Amerika bu təzminatın 900 milyonu göndərilərək paylananda dedi ki, “verəcək heç kim qalmayıb, daha çox göndərməyin”. Bu gün bir iddia edə bilməzlər.
– Bəs Bayden indi “soyqırımı” sözünü niyə istifadə etdi?
– Türkiyə “Fərat qalxanı”, “Sülh bulağı”, İdlib əməliyyatları ilə Suriyada bir kürd dövlətinin qurulmasının qarşısını aldı və PYD sıxışdırıldi. Beləliklə, Amerika Yaxın Şərqdə istədiyi xəritə dəyişikliyini edə bilmədi. “Soyqırımı” bəyanatında əvvəl 60 təyyarə ilə təlimlər keçirib Türkiyəni qorxutmadılarmı? Amerika “soyqırımı” deməzdən əvvəl belə bir rəftar etmişdi. “Soyqırımı” bununla istiotlu hala gəldi.
– Baydenin “İstanbul” əvəzinə “Konstantinopol” dediyini necə izah edə bilərik?
– Əslində Baydenin “təkrarlanmaması üçün deyirəm” deməsi onun bu işi türklər tərəfindən həyata keçirildiyi və bu gün “bir daha cinayət törətməməsi” ilə daha sərt ittiham olunduğu anlamına gəlir. O, Konstantinopol sözü ilə Yunanıstana bir jest etdi və “biz sizin tərəfinizdəyik” demək istədi. Əslində, ermənilər Amerikanın diqqətində deyil. “Soyqırımı” ifadəsi Amerikanın yalnız öz siyasətinə hakim olmaq üçün istifadə etdiyi bir elementdir. Qarabağ müharibəsi zamanı Amerikanın heç səsi çıxmamışdı.
– Bundan sonra Türkiyə hansı addımları atmalıdır?
– Bayden Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin 11-ci maddəsinin birinci bəndini pozub. “Soyqırımı” haqqında məhkəmə qərarı yoxdur. Bu vəziyyətdə ABŞ prezidenti qanunsuz bir hərəkət edib. “Nifrət cinayətləri” adlı beynəlxalq bir qanun var. Bir cəmiyyəti alçaltmaq və qərəzlə günahlandırmaq nifrət cinayətidir. Bayden məhkəmə qərarı olmadan bizi soyqırımda günahlandırır. Baydenin etdiyi tam bir nifrət cinayətidir. O, ABŞ prezidenti olsa belə məhkəmədə cavab verməlidir. Türkiyənin Baydeni məhkəməyə verməyi lazımdır. “Amerikalıların hindulara tətbiq etdiklərini, İkinci Dünya müharibəsi əsnasında yaponların Sakit okeanda öldürülməsini, Fransanın Ruanda qırğınını soyqırımı kimi tanıdığımızı” söyləməliyik.
– 15 il rəhbərlik etdiyiniz Türk Tarix Cəmiyyətinin reaksiyasını necə qiymətləndirirsiniz?
-Türk Tarix Cəmiyyətinə rəhbərlik etdiyim zaman orada bir erməni mərkəzi vardı və orada çoxlu gənc varıydı. Hamısını dağıtdılar. Onların reaksiyasını kifayət qədər görmürəm. Onların televiziyalarda danışmağı gərəkdir.
