“Çin – Mərkəzi Asiya” sammitində Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə 3.7 milyard dollar yardım edəcəyi ilə bağlı qərar verilib. Çin lideri Tsi Cinpinin sözlərinə görə, Çin yoxsulluğun aradan qaldırılması sahəsində Mərkəzi Asiya ilə elmi və texnoloji əməkdaşlıq planı yaradacaq, həmçinin Çin şirkətlərini regionda daha çox iş yeri yaratmağa təşviq edəcək. Sammitdə Çin lideri ilə yanaşı Qazaxıstan prezidenti Qasım-Jomart Tokayev, Qırğızıstan prezidenti Sadır Japarov, Tacikistan prezidenti İmaməli Rəhman, Özbəkistan prezidenti Şövkət Mirziyayev və Türkmənistan prezidenti Sərdar Berdiməhəmmədov iştirak edib. Çin lideri Tsi Cinpin Mərkəzi Asiya ölkələrinə ilk dəfə 2013-cü ildə səfər edib və daha sonra səfərlərin sayı artıb.
Maraqlıdır ki, bu ölkələrin əksəriyyəti Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvüdürlər. Belə olan halda Çinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə özəl format yaratmağa nə ehtiyacı var?
Birincisi, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvləri arasında Rusiya və Hindistan da var. Çinin Hindistanla sərhəd problemi mövcuddur, Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizədə Pekin tərəfdaşı Kremli rəqib sayır. Pekin Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında Mərkəzi Asiya ilə inteqrasiyanı gücləndirə bilmədiyndən bölgə ölkələri ilə Rusiya və Hindistanın yer almadığı formata ehtiyac duyub.
İkincisi, Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizəyə ABŞ da qoşulub. Vaşinqtonun Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ortaq “5+1” formatı var. ABŞ dövlət katibi ildə bir dəfə Mərkəzi Asiya xarici işlər nazirləri ilə birgə toplantı keçirir. Bu toplantıda Vaşinqtonun Mərkəzi Asiya ölkələri ilə siyasi, iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq mövzuları müzakirə olunur. Bu Rusiya ilə yanaşı Çində narahatlıq doğurur.
Üçüncüsü, Mərkəzi Asiya ölkələri zəngin enerji və mineral yataqlara malikdirlər. Bu böyük potensialdır. Maliyyəsi ildən ilə artan Çinin isə daha çox enerji və mineral zənginliklərə ehtiyacı var. Ona görə də Pekin Mərkəzi Asiya ölkələrinə investisiyalar və yardımlar ayırır. Rusiya və ABŞ Mərkəzi Asiya ölkələrinə edilən yatırımların və yardımların həcminə Çindən geri qalırlar. “Reuters” agentliyinin məlumatına görə, Mərkəzi Asiya ölkələrinin iqtisadiyyatı cari ildə 4.2 faiz artacaq. Bu rəqəmi Beynəlxalq Valyuta Fondu da təsdiq edib. Çin bu potensialdan istifadə etməyə çalışır. Mərkəzi Asiyanın neft və qaz xətlərinin bir hissəsi Çinə istiqamətlənib. 2022-ci ildə Çinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ticarət mübadiləsinin həcmi 70 milyard dollara çatıb.
Dördüncüsü, Çinin “Böyük İpək” yolu layihəsinin əsas ana xətti Mərkəzi Asiyadan keçir və keçməlidir. Pekin Mərkəzi Asiya ölkələrinin tamamını “Böyük İpək” yolu layihəsinə cəlb etmək istəyir. Bu arada, Pekin müxtəlif marşrutlarla yanaşı Mərkəzi Asiya ölkələrinin Xəzər üzərindən Azərbaycan və Türkiyəyə çıxışına da müsbət yanaşır. Bununla yanaşı Çin İran və Ermənistanla əməkdaşlıqda maraqlıdır. Xəzər üzərindən keçən marşrut Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən Avropaya uzanır. Digər marşrutun isə Türkmənistandan quru yolla İrana və Ermənistana keçidi nəzərdə tutulub. Azərbaycanla Ermənistanın razılaşma əldə edəcəyi halda Zəngəzur dəhlizi də “Böyük İpək” yolunun tərkib hissəsinə çevriləcək. Bununla Pekin Avrasiya bölgəsindəki ölkələrinin mütləq əksəriyyətini “Böyük İpək” yolu layihəsinə cəlb etməyə çalışır.
Buna baxmayaraq, Çinin bölgədə artan fəallığının risqləri də var. Pekin Mərkəzi Asiya ölkələrinin daxili işlərinə qarışmasa da, bu ölkələrin xarici və təhlükəsizlik siyasətində balansı qorumasını istəyir, yəni bu ölkələrin ABŞ və Rusiya ilə yaxınlaşmasının əleyhinədir. Bundan başqa Mərkəzi Asiya ölkələri Çindən daha çox borc aldıqca Pekindən asılı vəziyyətə düşürlər. Çin rejiminin zülmündən qaçan uyğurlar əsasən Mərkəzi Asiya ölkələrində məskunlaşırlar. Bu amil də Pekini narahat edir.
“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi
