1988-ci ilin sonlarından minlərlə azərbaycanlı Ermənistandan qovulub çıxarıldıqdan sonra Ağdam rayonuna gətirilmişdir.
Ağdam döyüşü iyunun 12-də Ağdamın şimalından və cənubundan artilleriya və tanklardan istifadə edilməklə başlayıb. Azərbaycanın müdafiəsi sayəsində ermənilərin ilk hücumu dəf olunmuşdur. Hücum nəticəsində erməni hərbi komandiri Monte Melkonyan ölmüşdür.
Ermənilər Ağdamdan 10 km aralıqda şimal-şərq tərəfdən baxan Farux dağını ələ keçirmişdilər. Həmin gün Ağdamdan 7 km cənub-şərqdə yerləşən Yusifcanlı və Mərzili adlı yaşayış məntəqəsini ələ keçirdilər. Daha sonra Xıdırlı kəndini ələ keçirdilər.
1993-cü il iyulun 4-də Ermənistan silahlı birləşmələri Ağdamı atəşə tutmuş,şəhərin bir çox hissəsini yerlə-yeksan etmişdilər. Bunun nəticəsində mülki əhali və əsgərlər şəhərdən köçürülmüşdülər.Ermənilər Azərbaycanda olan vəziyyətdən istifadə edərək 1993-cü il 23 iyulda Ağdam şəhərini işğal etmişdilər. 1994-cü il may ayının 12-ə qədər davam edən müharibə nəticəsində ermənilər Ağdam rayonu ərazisinin 77,4 faizini işğal etdilər. 5 ildən artıq davam edən Ağdam döyüşləri nəticəsində 5897 şəhid,3531 nəfər əlil,1871 nəfər yetim uşaq qaldı. 126 min nəfərdən artıq ağdamlı ev-eşiyindən didərgin düşmüşdür.
Ermənilər hücum zamanı bir neçə dəfə müharibə qaydalarını pozmuş,fərq qoymadan atəş açmış,əhalini zorla köçürmüşdülər.Şəhər ələ keçirildikdən dərhal sonra Qarabağ erməni hakimiyyətinin göstərişi ilə talan olunmuş və yandırılmışdır.Bu müharibə qaydalarının ciddi şəkildə pozulması deməkdir.
Döyüşdən sonra iyulun 25-də Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən atəşkəs elan olundu.Növbəti 3 ay ərzində ermənilər daha 4 rayonu-Qubadlı,Cəbrayıl,Füzuli və Zəngilanı zəbt etdilər. Və nəticədə 350000 mülki azərbaycanlı məcburi köçkünə çevrildi.Eyni zamanda Ağdam rayonunun digər kəndlərində də keçmiş DQMV-dən olan məcburi köçkünlər məskunlaşmışdılar. 1993-cü ilin yayı Azərbaycan Prezidentinin səlahiyyətlərini icra edən, Azərbaycan Parlamentinin sədri Heydər Əliyev üçün kifayət qədər çətin oldu.
ABŞ Qaçqınlar Komitəsinin 2000-ci ildəki Hesabatına əsasən, Ağdamın 153 000 sakinindən 128 584 nəfəri məcburi köçkün (məcburi köçkün) olub. Ağdamın işğalı 6 milyard 179 milyon dollar maddi dağıntıya səbəb olub. Rayonun bir neçə kəndinin tutulması son dərəcə vəhşilik və Cenevrə konvensiyalarının pozulması ilə müşayiət olundu. Ermənilərin bir ay davam edən hücumu zamanı rayonda 5897 azərbaycanlı həlak olmuşdur ki, bu da Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi dövründə rayon üzrə ən böyük itkilərdən biridir.
Ağdam rayonu Qarabağ müharibəsində ən çox şəhid verən rayondur.Ermənilərlə döyüşdə 6 minə yaxın rayon sakini şəhid olub.Onlardan 16ı milli qəhrəman olmuşdur.İşğal nəticəsində rayona 3 milyard 135 milyon ABŞ dolları məbləğində ziyan dəymişdir.Ağdamın işğalı güclü iqtisadiyyatı,zəngin mədəni irsi olan bir bölgənin itirilməsi oldu.
Müzəffər Ali Baş Komandan və rəşadətli ordunun sayəsində Ağdam şəhəri 20 noyabr,2020ci il işğaldan azad olunmuşdur.
Ağdamın azad olunmasına səbəb olan Azərbaycan ordusuna və Ali Baş Komandana eşq olsun!
Azərbaycan Dillər Universiteti
Əliyeva Lalə
