Azərbaycan bəşər sivilizasiyasının meydana gəldiyi ərazilərdən biridir. Arxeoloji qazıntıların nəticələri də göstərib ki, bu yerlərdə yaşamış insanlar tarix boyu çoxsaylı abidələr yaradıb. Dünya və Şərq memarlığının ən gözəl incilərindən olan bu abidələrin əksəriyyəti bu günə kimi qorunub saxlanılır. Azərbaycan dövləti öz daxili siyasətində bütün abidələrin, tarixi irs örnəklərinin qorunması və mühafizəsi istiqamətində ən yüksək səviyyədə tədbirlər həyata keçirir. Təəssüf ki, bu işləri ölkəmizin bütün ərazilərində aparmaq mümkün deyil. Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycana vurulmuş maddi və mənəvi zərər çox böyükdür. Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən hərbi işğalı ölkədə ağır humanitar böhran vəziyyətinin yaranması, çoxsaylı sosial-iqtisadi obyektlərin məhv edilməsi və ölkə iqtisadiyyatına ciddi ziyanların vurulması ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının tarixi, maddi mədəniyyət abidələrinə də ağır zərər vurulmuşdur. Əfsuslar olsun ki, bu abidələrin dağıdılaraq məhv edilməsi nəticəsində Azərbaycan xalqına dəymiş mənəvi zərərin miqyasını təyin etmək praktiki olaraq mümkün deyildir. Belə ki, talan olunmuş və məhv edilmiş mədəni-tarixi abidələr təkcə Azərbaycanın yox, həm də dünya sivilizasiyasının çox dəyərli mədəniyyət nümunələri idi.
Qubadlı rayonu 31 avqust 1993-cü il tarixində Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu. İşğal nəticəsində rayondan 29997 nəfər məcburi köçkün respublikanın müxtəlif yaşayış məntəqələrində müvəqqəti yerləşdirilmişdi. 94 yaşayış məntəqəsi, 7278 fərdi yaşayış evi, 64 inzibati bina, 148 sosial obyekti, 161 mədəniyyət obyekti, 7 məscid, 16 körpü dağıdılmış və yararsız vəziyyətə salınmışdır. 1080 ədəd kənd təsərrüfatı obyekti, 650 km avtomobil yolu, 2 su anbarı, 150 km magistral su xətləri, 4830 km elektrik xətləri, 165 km magistral qaz boru xətti, 9 tikinti idarəsi, 4 yol idarəsi, 18 ədəd dəyirman, 4 ədəd su nasos stansiyası, 120 ədəd elektrik yarımstansiyası və transformatorlar tamamilə dağıdılmışdır;
Bütün bu qeyd edilən rəqəmlər nə qədər dəhşətli və üzücü olsada bəlkədə insanlara o qədər də təsir etməyə bilər.Çünki bizlər müxtəlif statistikaları,rəqəmləri izləməyə öyrəşmişik.Bu rəqəmlər müxtəlif hadisələrlə bağlı ola bilər.Məsələn,ən yaxşı halda müxtəlif maliyyə məsələləri,dövlətlərin gəlirləri,pis hallarda isə təbii fəlakətlər,müharibələr və s. bağlı rəqəmlərlə qarşılaşa bilərik.Düzdür bu rəqəmlər həqiqəti əks etdirmək,məlumatlandırmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir.Amma bir rayonun işğalı ilə bağlı verilmiş bu rəqəmlər öz doğma yurd-yuvasından didərgin düşmüş,ev-eşiyini tərk etmək məcburiyyətində qalmış insanların illər boyu çəkdikləri əzab-əziyyəti,qəlblərində daşıdıqları vətən həsrətini əks etdirməkdə acizdi.
Bu rəqəmlərdə qeyd olunur ki, 29997 nəfər məcburi köçkün respublikamızın müxtəlif yaşayış məntəqələrində müvəqqəti yerləşdirilmişdi.Minlərlə insanın evsiz-eşiksiz qalması dildə asanlıqla bir cümləyə yerləşir,amma bu insanların çəkdiyi əziyyətlər bir ömürə belə yerləşməz.Bu insanların bir çoxu öz doğma yerlərinə qayıtmaq,ata-analarının,əzizlərinin məzarlarını ziyarət etmək ümüdü ilə yaşaya-yaşaya gözlərini bu dünyaya yumdular.Onlara Qubadlıda dalğalanan üç rəngli Azərbaycan bayrağını görmək nəsib olmadı.Bir çoxları isə Qubadlını son dəfə gördükləri kimi tapmayacaqlar.Onlar öz yandırılmış,dağıdılmış evləri ilə qarşılaşacaq,xarabalığa çevrilmiş kəndlərdə öz evlərini tapmağa çalışacaqlar.Məgər, bu zaman bu insanların keçirdikləri hislər,yaşadığları duyğular bu rəqəmlərdə əks oluna bilərmi?Əlbbəttə ki,yox.Elə buna görə də bu rəqəmlər insanlarda heç bir duyğu oyatmır,onlara təsir etmir.Çünki 7278 dağıdılmış fərdi yaşayış evi dedikdə bizim gözümüzün önünə bu evdə yaşayan azyaşlı uşaqlar,onlara yemək hazırlayan ana,hər gün işdən evinə tələsən ata və onların bu evlə birlikdə dağıdılmış səadəti gəlmir. Biz sadəcə 7278 rəqəmini görürük.Bəli, çox təəssüf ki, biz sadəcə rəqəmləri görürük. Biz bu rəqəmlərin arxasında ki, taleyləri görmürük.Bu insanlara dəyən mənəvi zərər bu rəqəmlərdə görünmür.Lakin bu rəqəmlərdə dövlətimizə və bu insanlara dəyən maddi zərər öz əksini tapmışdır.Ermənistan bütün bu vurduğu maddi və mənəvi ziyana görə təzminat ödəməlidi.Lakin hər zaman olduğu kimi bu məsələdə də mənfur düşmən öz əqidəsinə yaraşacaq bir şəkildə hərəkət edir.Əlbəttə ki,bu dağıdılan yerlər Ermənistan təzminat ödəməsə belə əvvəlkindən daha gözəl bir şəkildə bərpa olunacaq.Yenə də Qubadlıda yaşayış evləri,məktəblər,məscidlər,mədəniyyət obyektləri,yollar,körpülər tikiləcək.Hər şey yenidən bərpa olunacaq.Bütün bunlar Qubadlıdan olan məcburi köçkünlərə dəymiş mənəvi zərərin qarşısında aciz olsada,əminəm ki, dövlətimiz onların öz doğma rayonlarında rahat yaşaya bilməsi üçün hər şey edəcək.Bundan sonra Qubadlı rayonu haqqında tez-tez yenə rəqəmlər görəcəyik.Bu rəqəmlər burda tikilən binalar,yeni yaşayış məntəqələri və böyük qayıdışla bağlı rəqəmlər olacaq.
Bakı Qızlar Universiteti
Əliyeva Fidan
